Neerlandia. Jaargang 106

[p. 27]

Verfilming Madelief-boeken tot zesdelige serie
● Tekst en foto's: Connie Harkema

Korte verhalen tot een spannend geheel aaneen rijgen. Dat was de opdracht bij het bewerken van de kinderboekenserie Madelief van Guus Kuijer. Volgens het scenarioduo Maarten Lebens en Rob Arends waren het dankbaar verfilmbare boeken, scènematig van opbouw met goede dialogen. Zij hebben veel plezier beleefd aan de bewerking van de zes televisiedelen, elk met een eigen verhaal, die als serie tezamen één groot verhaal vormen.

Scenarioduo Maarten Lebens en Rob Arends.

De levensloop van Lebens en Arends loopt vrijwel parallel. Arends is in 1957 in Elst geboren. Hij ging in Arnhem naar de middelbare school en daarna naar de toneelschool in Maastricht. Zijn laatste jaar bracht hij door in Utrecht, bij Woord en Gebaar, waar hij zijn diploma haalde. Lebens werd een jaar eerder gebo ren. Hij studeerde leergangen Nederlands en geschiedenis, waarna hij docent dramatische vorming werd in Kampen. In 1983 kwamen zij elkaar tegen in Buitenkunst (voorheen het Creatieve Kamp) in Drenthe. Zij gaven daar beiden een toneelworkshop voor volwassenen. Arends woonde toen al in Amsterdam. Een jaar later volgde Lebens. De eerste visite bij elkaar staat ze nog haarscherp voor de geest.

‘Ik had witlof met kaas gemaakt en Maarten slikte het in één hap weg’, grinnikt Arends. Dit incident zegt iets over hun vriendschap en samenwerking. Ze maken veel lol, maar zijn tegelijkertijd kritisch ten opzichte van elkaar.

Het was de tijd van de olie- en de arbeidscrisis. Je moest veel ondernemen, wilde je werk hebben. Ze schreven veel voor jeugdtheatergroepen, speelden zelf mee en regisseerden. Het was een turbulente tijd, waarvan ze veel leerden.

De grote doorbraak kwam in 1991 met de zesdelige VPRO-serie De Weg naar School, waarvoor ze de tweede prijs kregen in de categorie Best Action Shortfilm van het Filmfestival voor Jeugdfilms in Chicago. De eerste prijs ontvingen ze twee jaar later voor Tijger, van zowel de kinder- als de volwassenjury. Daarna bleef het prijzen regenen, onder meer voor de zesdelige kinderserie Madelief, die in 1996 voor het eerst op de Nederlandse televisie kwam.

Respect voor de schrijver

‘De boeken van Guus Kuijer waren heel beroemd in de tachtiger jaren. Kuijer was de eerste kinderboekenschrijver die kinderen serieus nam. Danielle Lunenborg van de VPRO had de rechten gekocht en vroeg aan ons of wij die wilden bewerken maar ik was eigenlijk helemaal niet zo enthousiast en wilde de opdracht teruggeven. Gelukkig was Maarten zo verstandig er wel op in te willen gaan. Gaandeweg de bewerking werd ik steeds geestdriftiger en zag ik het drama en de schoonheid ervan in. Kuijer weet zich precies in te leven in de gedachten van een kind, zich daarbij bedienend van kleine conflicten. Onze opdracht was de boeken te bewerken tot enerzijds een serie van zes afleveringen, waarbij elke afleverjing an sich een verhaal vertelt met een begin, midden en einde en anderzijds een serie in haar geheel die het grote verhaal behelst. Tegelijkertijd moest de stijl van het boek in stand worden gehouden omdat de schrijver recht moest worden aangedaan’, vertelt Arends.

‘Nadat we de eerste aflevering hadden geschreven, zijn we samen met regisseuse Ineke Houtman naar Kuijer toegegaan’, vult Maarten aan. ‘Op die manier kon hij de kwaliteit van ons werk beoordelen. Het vorige

[p. 28]

boek had hijzelf met hulp van de regisseuse bewerkt. Van de volgende delen gaf hij dat werk liever uit handen, zodat hij weer tijd had om nieuwe boeken te schrijven.

In het tweede Madelief-boek vonden wij dat de verhuizing van Madelief centraal moest staan. Een verhuizing is bij een kind direct voor te stellen. Zeker als er vlak bij het nieuwe huis ook nog een vervallen huis blijkt te staan waar een intrigrerende jongen (Robbie) zich verschuilt. De verhuizing was dus de kapstok waaraan alle ontwikkelingen moesten worden opgehangen. Tot die conclusie kwamen we, nadat we het boek hadden losgeknipt en de verhalen opnieuw hadden gerangschikt.

Kuijer was direct enthousiast. Natuurlijk had hij nog wel een paar wensen. Wij hadden bijvoorbeeld de moeder van Madelief een achternaam gegeven maar dat wilde hij absoluut niet. Die moest ongenoemd blijven. Zulke dingen respecteren wij. Andersom geeft hij ons zijn vertrouwen. Soms is het noodzakelijk dat we er dingen bij verzinnen, bijvoorbeeid tussen de verschillende scènes in. Daar laat hij ons vrij in, mits de ziel van het boek intact blijft.

Het is prettig om met levende schrijvers te werken. Dan kunnen we over bepaalde onduidelijkheden vragen stellen. Dat leidt vaak tot heel heldere ideeën. Ook is het aangenaam als de regisseur vanaf het begin erbij wordt betrokken, zodat die direct kan ingrijpen wanneer iets niet navolgbaar blijkt te zijn, of wanneer je in een bepaalde scène iets te vroeg van de verrassing weggeeft.’

Dienstbaar vak

Scenarioschrijven kost veel doorzettingsvermogen. Dat hadden Arends en Lebens geleerd van Robert-Jan Birkenfeld, de regisseur van Op Weg naar School.

‘Hij heeft ons bij het schrijven van het scenario begeleid. Hij leerde ons filmisch denken, oftewel denken in beelden’, legt Arends uit, die momenteel zelf les in scenarioschrijven geeft aan de film- en televisieacademie.

Hij schrijft de gehele lay-out met de hand, terwijl Lebens gebruik maakt van het softwareprogramma Final Draft. ‘Het maakt niet uit hoe je het doet, als je de gedachtes maar omzet in beelden. Dat is de grote uitdaging van een boek bewerken. Een boek is een heel ander medium dan een film. De een vindt het boek beter, de ander de film. Dat komt doordat de film meestal niet aan de voorstelling beantwoordt. Je kunt je afvragen of je eerst het boek moet lezen of de film bekijken maar dat lijkt veel op het verhaal van de kip en het ei.’

Nadat het scenario is geschreven, zit het werk van Arends en Lebens erop. Meestal hebben ze nog inspraak in de keuze van de acteurs, maar vanaf dat moment is het werk toch voor de regisseur. De film wordt dan ingetekend op de zogenoemde storyboards, waarbij de tekst voor de eerste keer wordt omgezet in beelden. Dit doet de regisseur samen met de cameraman.

Het is pas bij de montage van de film dat de scenarioschrijvers weer om de hoek komen kijken. ‘Dit moment is een heel belangrijke schakel. Het verhaal moet als het ware weer opnieuw worden gecomponeerd. Wij worden gevraagd om te kijken of de opbouw goed verloopt en de hoofdpersonen op de juiste manier in de belangstelling blijven. Als alles af is, krijgt de schrijver van het boek de productie te zien. Mits hij zijn motieven goed onderbouwt, is het zelfs op dit punt nog mogelijk een wijziging aan te brengen. Scenarioschrijven blijft tot het laatst toe een dienstbaar vak.’

Duo werkschap

Arends en Lebens werken graag samen, ondanks het feit dat ze ieder een eigen werkwijze hanteren. De één schrijft de eerste versie van de aflevering en na die samen besproken te hebben, schrijft de ander de tweede versie, daarbij gebuik makend van de kritiek die zojuist is geuit. Ze schrijven dus eerst met het gezicht erop en nemen daarna afstand om het werk te overzien. Die rollen wisselen continu. Aan het einde komen de diverse verhaallijnen bij elkaar. Dit wordt ook wel het pijnpunt genoemd en kan tevens er de aanleiding toe zijn dat beide schrijvers gezamenlijk naar een oplossing zoeken.

Ze kunnen goed tegen elkaars kritiek. Arends en Lebens werken immers aan hetzelfde eindresultaat. Hun niveau is hoog maar zij zijn daar nooit tevreden mee. Het moet altijd beter. Wanneer ze verschillend over een bepaald project denken en het meningsverschil onoverkomelijk is, gaat één van de twee afzonderlijk verder.

In de filmwereld gaat de mare dat het beter is een slecht dan een goed boek te verfilmen omdat men dan vrijer in de bewerking is. ‘Met name dikke boeken moeten ingrijpend worden bewerkt, waarbij veel zijlijnen en personages sneuvelen. Dan moet je als scenarioschrijver soms heel ver gaan. Elk boek vraagt een andere werkwijze. Bij Madelief hoefden we alleen aan het plot te werken. De tweede serie van Madelief kreeg een meerwaarde boven het boek. Als ouder krijg je een inkijk in de kinderwereld. Wat zich tussen Robbie en Madelief afspeelt, zie je normaal gesproken niet en nu wei. Dat komt beter in de serie naar voren; zonder dat het overigens iets aan het boek afdoet omdat je met film nu eenmaal iets voelbaarder kunt maken. Film kun je bovendien niet - zoals een boek - wegleggen.’

Wel betreurt Arends dat bijna alles wordt verfilmd. ‘Ik zou graag zien dat Nederland een land van origineel werk blijft. Heus, er loopt hier echt wel een aantal scenaristen rond die kwalitatief goed genoeg zijn om origineel werk te maken. Ik zie het dan ook als een verschraling van ons filmaanbod als dat slechts uit boekbewerkingen zou bestaan.’