Neerlandia. Jaargang 106

[p. 20]

Karakter, van lineaire vertelling tot raamvertelling
● Connie Harkema

Het boek Karakter van F. Borderwijk is een lineaire vertelling met veel relevante gegevens. Voor een scenarioschrijver een bijna onmogelijke opgave de complexe materie tot een anderhalf uur durende film te bewerken. Een probleem dat ondervangen kan worden door de structuur te wijzigen in een raamvertelling. Over de voors en tegens hiervan vertelt co-scenarist Ruud van Megen.

Van Megen is in 1959 in Heerlen geboren. Na het gymnasium B ging hij Nederlands studeren in Utrecht, waar hij zijn kandidaatsexamen haalde. ‘Naast mijn studie speelde ik toneel, regisseerde ik en begon ik voorzichtig met schrijven, in het begin voornamelijk sketches.

Na mijn kandidaatsexamen koos ik de doctoraalrichting theaterwetenschappen in Amsterdam, omdat ik zo nog het dichtst bij de wereld van het theater kon blijven. De combinatie studeren, schrijven en spelen eiste echter haar tol. Ik raakte oververmoeid en viel tijdens een avondoptreden in theater De Brakke Grond in Amsterdam flauw. Een traumatische ervaring, die er uiteindelijk toe leidde dat ik mij beperkte tot het schrijven. Na veel geploeter in de marge gaf in 1989 theater Bellevue mijn satirische eenakter De schrijver en de uitgever een kans. De voorstelling kreeg zulke aardige kritieken, dat ik daarna ineens beschikte over een agent, opdrachten en omroepen waarvoor ik kon werken.

Vanaf dat moment ben ik toneel- en scenarioschrijver om den brode, en ik heb er nooit spijt van gehad. Ik heb aan televisieproducties mogen meewerken zoals Pleidooi en All stars, ik heb aan een van de beste Nederlandse films ooit mogen schrijven, Karakter, en ik heb met de hoorspelversie van mijn monoloog De Egyptische schaatser, geproduceerd door de NCRV, in 1999 namens Nederland de tweede plaats gehaald bij de Prix d'Europe, het jaarlijkse Europese mediaprijzenfestival.’

Werkwijze

Karakter is Van Megen gaan bewerken door zijn vriendschap met Mike van Diem, hoofdscenarist en regisseur van de productie naar Bordewijks boek. ‘Ik ken Mike vanuit het studententoneel, eind jaren zeventig in Utrecht. In de daarop volgende jaren hebben we elkaar en elkaars werk van een afstandje gevolgd. Bij Pleidooi, een serie die de AVRO van 1993 tot 1995 uitzond, werkten we beiden mee aan de tweede reeks, ik als schrijver, hij als regisseur. In het najaar van datzelfde jaar vroeg Mike me of ik wilde meehelpen aan de bewerking van Karakter. Vervolgens heb ik producent Laurens Geels ontmoet. Die las een aantal vellen die ik had volgeschreven met wat eerste ideeën over het boek en de mogelijke bewerking, en besloot het er met mij op te wagen. En, heel ongewoon in de filmwereld, ik kreeg direct en goed betaald voor het voorwerk dat ik zou verrichten. Ik ben erg te spreken over Geels' genereuze houding en onhollandse mentaliteit als producent.’

Zo kreeg Van Megen de opdracht een zogeheten zeven vellen tellend stepouline te schrijven, waarin alle stappen in de filmvertelling worden beschreven.

‘De gevraagde zeven vellen werden er zeventig. In plaats van stappen te formuleren, schreef ik alles uit het boek op dat naar mijn idee een filmscène zou kunnen zijn. Wat ik voor me ging zien, zou tot een film geleid hebben die vijf uur duurde. Er was een manier om rigoureus te kunnen bekorten. Ik begon te fantaseren over een raamvertelling, die zou starten vanuit de cruciale scène in het boek. Het moment waarop zoon Katadreuf-

[p. 21]

fe zijn vader komt vertellen dat hij tot advocaat beedigd is, hem nooit meer wil zien en vervolgens naar huis gaat, waar hij tot een inzicht komt over zijn leven, zijn vader en zijn moeder. Hij heeft alles voor zijn advocatenideaal opgeofferd, maar ziet in dat daarmee het geluk niet bereikt is. Met dit inzicht wandelt hij het verhaal uit. Het conflict met vader Dreverhaven wordt niet uitgeleefd. Ik achtte dat voor de film niet bruikbaar en zag voor me dat Katadreuffe, buitengekomen op straat, een rood waas voor ogen kreeg, terugging en zijn vader aanvloog. Vervolgens zou de vader dood moeten gaan, de zoon verdacht worden van moord, en dan was ik waar ik wezen wilde: in het kader van een verhoorsituatie zou de zoon, vanuit zijn point of view over zijn leven kunnen vertellen. Dat leven zou de film zijn, het verhoor het raam, met een pointe tot slot, als we zien hoe het gevecht daadwerkelijk afgelopen is.

De raamvertelling bleek dus dé methode te zijn om te focussen op datgene wat echt dramatisch is in het leven van Katadreuffe en wat meewerkt om te kunnen begrijpen waar de slotconfrontatie over gaat. Het was een manier, waarmee we veel materiaal konden schrappen en tot een gefocuste vertelling konden komen.

Toch school in deze verandering, deze verteltruc, een gevaar. Wanneer de zoon aan de inspecteur van de politie moet vertellen wat er is gebeurd, zegt hij veel meer dan dat je normaliter kunt verwachten. Dat komt, omdat de meest relevante gebeurtenissen in het boek middels de terugblik aan de orde moeten komen. Voor mij was deze kunstmatigheid een reden om toch voor de lineaire vertelling te kiezen. Van Diem en Geels waren een andere mening toegedaan, zodat het uiteindelijk een raamvertelling werd.

Ook kwam ik tot de conclusie dat de vader zelfmoord moest plegen; een moord zou te veel voor de hand liggen.

Ruud van Megen (foto Connie Harkema)

Bovendien had Bordewijk Dreverhaven in zijn boek een latent doodsverlangen meegegeven. Hij beschrijft hem als schrijdend door de armenwijken, hopend op een mes in de rug. Het is, samen met de raamvertelling, de grootste ingreep geweest die wij als bewerkers hebben gedaan.’

Nadat Van Megen de ideeen had geleverd, ging Van Diem het script schrijven. In dat stadium belde Van Diem geregeld met Van Megen om bepaalde scène-ideeën te bespreken. Daarnaast verzocht hij Van Megen nog enkele dialogen te schrijven, een discipline waarin deze laatste uitblinkt. Ook de sequentie in de film van de onmogelijke liefdesverhouding die zich tussen Katadreuffe en een meisje op kantoor, juffrouw te George, ontwikkelt, werkte hij op verzoek van Van Diem uit.

Geen bemoeienis van de schrijver

Hoewel er in dit geval geen sprake was van enige bemoeienis van de schrijver van het boek om de doodeenvoudige reden dat hij overleden was, heeft Van Megen een heel uitgesproken mening over dit onderwerp: ‘Schrijvers van boeken moeten hun kop houden, hun rechten. verkopen en lekker verder gaan schrijven. Uiteraard moeten ze vooraf wel goed kijken wie gaat regisseren, schrijven en produceren.’

Ook vindt hij dat een scenarioschrijver heel ver mag gaan met zijn bewerking.

‘Boekverfilmingen zijn alleen echt succesvol wanneer de bewerker

[p. 22]

behalve een vakman ook iemand is met een speciale fascinatie voor iets in het boek. Bij voorkeur het hoofdthema, maar het kan ook een of andere speciale hang-up zijn. In het geval van Karakter waren Van Diem en Geels beiden diep gefascineerd en persoonlijk geraakt door de vader/zoonconflictsituatie. Dat is de motor van hun creativiteit en doorzettingsvermogen geweest. Ik had ook mijn hang-up, ik destilleerde uit het werk dat voor Katadreuffe het hele leven een oefening in zelfbeheersing moest zijn. Zelfbeheersing is het ultieme beschavingsprincipe. Als het daarom draait, is het ook logisch dat de film toewerkt naar het moment dat de hoofdpersoon zijn beheersing verliest, met fatale gevolgen. Ook de latente zelfmoordneiging van Dreverhaven en zijn daaruit voortkomende roekeloosheid spraken mij aan.

Een vast gegeven is dat de lezer zich een eigen voorstelling maakt, die hij niet terugvindt in de film. Soms is de film beter dan het boek en soms het boek beter dan de film. Bij de verfilming van een flutroman met een goed plot is de film vaak interessanter dan het boek. Dat komt, omdat de bewerker zelf naar believen psychologische diepgang kan aanbrengen in een al in essentie dramatisch, komisch of spannend gegeven.

Andersom: dat een werk goed geschreven is, als hogere literatuur bekend staat en hooggenoteerd is bij critici en een lezerselite, geeft geen enkele garantie op een pakkende film. Het taalvermogen van een romanschrijver is niet over te brengen op het witte doek. Als zo'n boek dan toch succesvol verfilmd wordt, dan lukt dat alleen als het ook een dramatische plot bevat, en, zoals al eerder gezegd, wanneer de bewerker zelf uitzonderlijk talentvol is en gefascineerd door iets specifieks in het werk, wat hem hogelijk inspireert.

De reden waarom Karakter succesvol is verfilmd, had naar mijn idee te maken met de persoonlijke drive en het talent van scenarist en regisseur Mike van Diem en producent Laurens Geels. Ik beschouw mezelf als iemand die hen daarbij goed heeft geholpen. Meer niet, ook niet minder.’

Op het moment is Van Megen bezig met een grote internationale film, gebaseerd op een historisch gegeven. Naar alle waarschijnlijkheid zal het een Frans gesproken speelfilm worden, omdat het verhaal zich deels in Nederland en deels in Frankrijk afspeelt.

In december 2002 of januari 2003 gaat een nieuw stuk van Van Megen in première: Frank Lloyd Wright was een goede architect. Het gaat over de opkomst en ondergang van een redenaar, die gespecialiseerd is in historische toespraken. Acteur Hans Dagelet speelt, Lodewijk de Boer regisseert.