Neerlandia. Jaargang 106

[p. 15]

Dossier
‘Van tekst naar beeld of Is het boek beter dan de film?’

Roland Verhavert zette Belgische film op wereldkaart
Roman is literatuur, film is drama
● Hugo Meert

Werkopnames uit VRT-reeks P.P. Rubens, schilder en diplomaat van Hugo Claus en Roland Verhavert. (Foto's VRT-Persdienst)

Roland Verhavert, 75 lentes jong, behoort samen met Degelin en Delvaux tot de generatie cineasten, die de Belgische film uit de puberteit heeft gehaald en de volwassenheid heeft binnengeleid. Met een tv-filmreeks als P.P. Rubens, schilder en diplomaat heeft hij de Vlaamse film zelfs op de wereldkaart gezet. Door zijn hardnekkigheid heeft hij de cinematografische woestijn zoals ons filmlandschap door critici vaak smalend werd omschreven, vruchtbaar gemaakt en klaargestoomd voor latere successen van o.a. Stijn Coninx en Frank Van Passel, die zelfs doordrongen tot het haast onbereikbare niveau van de Oscarnominaties in Hollywood.

Zijn eerste langspeelfilm draaide Roland Verhavert in 1965. Meeuwen in de haven filmde hij naar een scenario van Ivo Michiels. Die samenwerking gaf al meteen de aanzet tot een tweede prent, Het Afscheid, deze keer naar de gelijknamige roman van Michiels en in een productie van Visie, de productiemaatschappij die Verhavert ondertussen had opgericht. Dit werd meteen de aanzet tot een reeks verfilmingen van literaire werken, lange tijd het etiket van Visie.

We spreken af in een exotisch Brussels restaurantje. Met de stiptheid die een cineast en/of een producent kenmerkt - hij werkt immers altijd in groep en beseft beter dan wie ook dat elke minuut vertraging bakken geld kost - wacht hij me op. Als ik binnenkom, zit hij gebiologeerd te kijken naar een lange tafel, waar een zuiderse migrantenfamilie een feestje beëindigt. Hij verklaart meteen de reden van zijn belangstelling. ‘Je moet dat meisje zien. Welke uitstraling! En welk acteertalent! Bovendien is ze nog mooi ook.’

De cineast bruist nog van werklust en is in alle omstandigheden nog bezig met zijn vak: drama ver-beelden. Precies daarover zal ons gesprek gaan. Het uitgangspunt is uiteraard de overgang van literatuur naar film.

[p. 16]

- Hoe verklaart u het fenomeen dat mensen, die een roman eerst gelezen hebben, doorgaans ontgoocheld zijn over de verfilming ervan?

Roland Verhavert: ‘Ik ben het met die stelling helemaal niet eens. Persoonlijk heb ik dat nooit ondervonden. Ik heb uiteraard veel kritische reacties gehad. Maar nooit heeft me iemand gezegd dat de film minderwaardig was aan het boek, in de zin van minder authentiek of minder boeiend.’

Film beter dan bijbel

- Kan het te maken hebben met de eigen fantasie van de lezer, die anders ver-beeldt dan de filmmaker zelf?

Roland Verhavert: ‘Daar kan ik in komen. Men vormt zich bij de lectuur een beeld van de roman en dan wordt men geconfronteerd met de visie van iemand anders, die ook dat boek heeft gelezen en die er dan iets anders van maakt. Ik kan me voorstellen dat er dan soms iemand ontgoocheld is. Maar ik geloof niet dat het de algemene regel is. Ik zou liever spreken van een andere ervaring. Een boek lezen en een film zien, betekenen voor de ontvanger een totaal verschillende ervaring. En dan mag het verhaal uiteraard hetzelfde zijn. Overigens heb ik in dit verband al andere verklaringen gehoord. Toen de bijbel verfilmd werd, was iedereen het er roerend over eens: de film is beter dan het boek.’

- Vindt u als filmmaker dat u een meerwaarde toevoegt aan het literaire product?

Roland Verhavert: ‘Ik denk het niet. Het is anders. Het gaat immers om een andere, een dramatische voorstelling van het boek. Het is zelfs geen vertaling. Sommigen beweren dat men bij literaire verfilmingen vertaalt van een woordtaal naar een beeldtaal. Maar dat is helemaal niet het geval. Het gaat hier om een dramatische vormgeving van een letterkundig stuk. Literatuur is geen drama. Film is drama. De romanschrijver vertelt gewoon zijn verhaal met woorden, de filmmaker doet zijn verhaal via handelingen, via drama dus.’

- Wat heeft u als cineast gedreven om bepaalde werken te verfilmen?

Roland Verhavert: ‘In het begin kiest men zijn onderwerpen zelf, naargelang de omstandigheden en de personen die men kent. De verfilming van Het Afscheid van Ivo Michiels bijvoorbeeld is gewoon het gevolg geweest van Meeuwen in de haven die we voordien samen hadden gemaakt. Die tweede film is gegroeid uit de vriendschap, uit het wederzijdse contact. Ik had voeling met de schrijver, maar ook met de mens Michiels. Hij heeft zijn boek wel autonoom geschreven, zonder mij. Maar toen het klaar was, heb ik hem onmiddellijk voorgesteld het te verfilmen. Wie Het Afscheid goed leest, zal kunnen vaststellen dat de sfeer van het boek nauw aansluit bij die van Meeuwen...’

- Zou u het een vervolg noemen?

Roland Verhavert: ‘Dat is veel gezegd. Men grijpt wel terug naar dezelfde gemoedsgesteltenissen. Het is niet voor niks dat de twee producten zich in de haven afspelen. Voor mij is het alleszins een zekerheid. Ik weet niet of Ivo er ook zo over denkt. We hebben het daar nooit zo over gehad. Maar voor mij staat het als een paal boven water dat beide films enorm veel gemeen hebben, zeker wat de sfeer betreft. Voor mij lag het haast voor de hand dat Het Afscheid ook verfilmd zou worden.’

Bewondering voor Teirlinck en Conscience

- Daarna kwam Rolande met de bles naar Teirlinck.

Roland Verhavert: ‘Dat was duidelijk mijn keuze. Ik had en heb nog steeds een enorme bewondering voor Herman Teirlinck. Noem het maar een gevoelsmatige binding met zijn werk. Teirlinck heeft overigens heel wat geschreven dat in aanmerking komt voor verfilming. Het ene werk al meer dan het andere. Misschien kun je zeggen dat Maria Speermalie filmischer geschreven is dan Rolande met de bles, dat heel wat literairder was dan Speermalie. Maar dat was voor mij nu net het boeiende. Heel die sfeer van Rolande sprak mij enorm aan.’

- Wanneer ik teruggrijp naar mijn filmisch geheugen in verband met uw werk, overweegt bij mij het gevoel dat voor Verhavert de sfeer primeert op de plot.

Roland Verhavert: ‘Dat zou kunnen. Dat kan ik zeker niet tegenspreken. Hoewel de plot van bijvoorbeeld Rolande met de bles wel sterk is. Maar voor mijn latere werk, De Loteling naar Conscience en Pallieter naar Timmermans, kan die bedenking enigszins kloppen. Maar je mag niet vergeten dat ik voor die films gevraagd ben. Het waren opdrachten. De eerste films waren mijn eigen keuze.’

- Wie vroeg u dan?

Roland Verhavert: ‘Jan Van Raemdonck, de producent. Maar in zekere zin kwam de opdracht ook van Nic Bal, de programmadirecteur televisie bij de toenmalige BRT. Toch voor De Loteling. Het was toen het Conscience-jaar. De Vlaamse televisie heeft voor die gelegenheid een reeks adaptaties van Consciencewerken gemaakt. Daarvan waren enkele direct, elektronisch, waarvan dus ook niets meer bestaat. Het sluitstuk moest een grote speelfilm worden. Dat idee kwam dus van Nic Bal. Hij heeft die opdracht dan doorgegeven aan producent Van Raemdonck. En die heeft mij gevraagd als regisseur. Ik heb toegezegd, hoewel ik aanvankelijk wel enkele bedenkingen had. Wat moest ik immers aanvangen met Conscience? Maar door De Loteling te maken en nog andere werken van hem grondig te lezen, heb ik ontdekt welke grote figuur Conscience in feite geweest is. Een verteller, zoals er geen andere in de Nederlandse letterkunde bestaat. In zijn oeuvre zit trouwens

[p. 17]

Producer-cineast Roland Verhavert (midden), bekroond op het Filmfestival van Gent.

een roman, die ik enorm graag had willen doen, maar waar ik jammer genoeg nooit toe gekomen ben.’

- Welke?

Roland Verhavert: ‘Houten Klara. Als je dat verhaal leest, krijg je de indruk dat die schrijver minstens honderd films heeft gezien, wat dus ondenkbaar is. Er zijn bladzijden bij die je zo kan inblikken, zuiver scenario, zelfs draaiboek. Bovendien is het een heel mooi verhaal. Ik heb dat dus nooit kunnen doen. Maar ik heb dat allemaal ontdekt door in te dringen in De Loteling. Uiteindelijk heb ik de opdracht natuurlijk ook aangenomen omdat een mens de kost moet verdienen, omdat filmen uiteindelijk mijn beroep is. Bijkomend was dat ik een ruime vrijheid kreeg om de film te draaien. Van deze film werd vaak gezegd dat de sfeer belangrijker was dan de plot. Toch vind ik voor mezelf dat de sfeer de plot heeft gediend.’

Film is fastfood geworden

- Vlamingen zijn schilders. Verhavert loopt in hun spoor. Vaak werd u verweten dat in uw films de beelden belangrijker waren dan het verhaal zelf.

Roland Verhavert: ‘Ik vind die kritick onterecht. Voor mij is de plot wel belangrijk. Het spreekt vanzelf dat die gedoopt is in een sfeer die de plot dient. En ook de beelden moeten in functie staan van het verhaal en niet omgekeerd. Als de beelden mooi zijn, dan is dat meegenomen. Maar het verhaal moet primeren. Het gaat misschien in tegen de trend die nu ophef maakt. Men zoekt niet meer de schoonheid van het beeld. Integendeel. Men filmt met camera's uit de hand, het moet allemaal bewegen. Dat is niet mijn cup of tea. Mij verweet men vaak dat mijn films traag waren. Het ritme dat ik nastreef is erop gericht aan de toeschouwer de kans te geven om na te denken. Daarvoor hebben ze nu geen tijd meer. Men wordt overstelpt door beeldenreeksen die niets nalaten. Dat is fastfood. De wijze waarop mijn generatie in de film is gekomen, was gebaseerd op de passie voor de film die nu niet meer bestaat. Je mag niet vergeten dat de televisie toen nog in de kinderschoenen stond en de film het beeldmedium bij uitstek was. Maar voor mij is en blijft film een suggestie waarbij de toeschouwer, zoals de lezer, de kans moet krijgen tussen de regels te lezen.’

- Toen u over Conscience sprak, had u het over indringen in het werk.

[p. 18]

Wat bedoelt u daar eigenlijk mee?

Roland Verhavert: ‘Indringen is de eerste stap. Je moet als filmmaker proberen zo diep mogelijk in het literair werk door te dringen en er dan de dramatische essentie uithalen. Op dat gebied is Brugge - die Stille naar Bruges la Morte van Georges Rodenbach, hét voorbeeld. Ik heb geprobeerd de dramatische plot uit dit werk te halen. De sfeer waarin het gebeurt, wordt dan bijna decor in de brede zin van het woord. Men heeft de neiging om bij het verfilmen van een boek te zeggen dat alles moet gevisualiseerd worden. Dat is een misverstand. Het is zinloos om vijf minuten beelden te maken van iets dat je met twee woorden kan zeggen. Alles willen visualiseren is een zeer amateuristische benadering. Men moet niet visualiseren, men moet dramatiseren. Daarbij moet men niet proberen elke zin die in de roman voorkomt te visualiseren. Dat maakt het werk langdradig en filmisch steriel. Wanneer men in een boek bijvoorbeeld een dramatisch belangrijke dialoog heeft tussen twee personages, moet men die als filmer gewoon overnemen en niet gaan proberen die te visualiseren. De manier waarop de acteurs hun dialoog zeggen en de manier waarop de personages visueel benaderd worden, het decor waarin ze geplaatst worden, zijn stuk voor stuk elementen die de filmmaker toevoegt. Dat is dan het visuele aspect. Maar de essentie kan in de tekst zitten. En dat is dan niet echt cinematografisch.’

Ook producent voor andere cineasten

- Tot nu toe was vooral de cineast aan het woord. Maar u was en bent nog steeds actief als producent. Hoe bent u dartue gekomen?

Roland Verhavert: ‘Eigenlijk is dat heel simpel. Toen ik begon te filmen in 1955, was er in Vlaanderen volstrekt niets op fimgebied. Zelfs tien jaar later was er in ons land amper een filmproducent te bespeuren. Als je toen een film wou maken, moest je die noodgedwongen zelf produceren. Om die reden heb ik destijds mijn productiefirmaatje opgericht, in de eerste plaats om Het Afscheid te produceren. In 1967, een jaar na Het Afscheid kreeg ik een telefoon van Hugo Claus. Die zei: “Ik heb met Henri Storck gesproken en ik zou een film willen maken. Storck heeft me gezegd dat ik naar jou toe moest komen omdat jij een productiehuis hebt.” Zo is De Vijanden er gekomen. Dat was de eerste productie die ik niet zelf gefilmd heb. Dat was ook de eerste coproductie tussen België en Nederland. En dit voor er een coproductieakkoord bestond. Het waren vooral de contacten die Hugo in Nederland had, o.a. met Fons Raedemakers, die deze samenwerking tot stand hebben gebracht.’

- Daar zat Jan Van Raemdonck dus nog niet tussen?

Roland Verhavert: ‘Nee. Op dat ogenblik produceerde Van Raemdonck uitsluitend kunstfilms. Via Kunst en Kino, overigens met Paul Haesaerts, heeft hij verschillende documentaires gemaakt, o.a. over Picasso, Rubens enzovoort. Toen heeft Van Raemdonck wel de smaak te pakken gekregen. Hij heeft dan het idee opgevat om Mira of De Teleurgang van de Waterhoek te maken naar Streuvels. Maar daar had ik dan weer niets mee te maken.’

- Na De Vijanden met Claus bent u doorgegaan met het produceren van films die u niet zelf draaide.

Roland Verhavert: ‘Ja. Ik heb altijd een strikt onderscheid gemaakt tussen mijn eigen films en mijn producties met andere cineasten. Ik heb dat werk van producent trouwens altijd graag gedaan. Ik kan ook behoorlijk met cijfers overweg. Je mag niet vergeten dat ik boekhouder ben van opleiding en dat ik het vak van accountant na mijn studies ook enkele jaren heb uitgeoefend. Tussen '67 en '70 heb ik enorm veel geproduceerd, onder andere Princess van Herman Wuyts. In die periode vatte ik ook het idee op om 6 korte films van 30 minuten voor televisie te maken rond het thema geboorte. Ik heb daar telkens een andere regisseur voor gevraagd, en het waren niet de minste: Hugo Claus, Herman Wuyts, Ludo Simons, Robbe De Hert, Paul Collet. Ik regisseerde er zelf ook een. Pas nadien ik heb terug mijn eigen filmdraad opgenomen en Rolande met de bles gedraaid, overigens met een eigen scenario.’

Jongeren geproduceerd

- Bent u van dan af opnieuw en uitsluitend zelf gaan filmen?

Roland Verhavert: ‘Toch niet. Ik ben opnieuw op de producentenstoel gaan zitten. Dat is eigenlijk het gevolg geweest van het Rits, (de Brusselse filmschool, n.v.d.r.) waar ik les gaf. De jonge cineasten die daar afstudeerden, hadden een uitgesproken vertrouwen in mij en legden me steevast hun plannen voor. Zo heb ik een heleboel filmdebuutwerken geproduceerd. Denk maar aan Verbrande brug van Guido Hendrickx, In Kluis van Jan Gruyaert Hellegat van Patrick Lebon, De Witte van Sichem van Robbe Dehert, Het einde van de reis van Peter Simons, Springen van Jean-Pierre De Decker. Ik heb mij in al die gevallen nauwkeurig gehouden aan mijn opdracht van producent. Ik heb erover gewaakt mijn visie nooit op te dringen. Ik weet immers hoe pijnlijk dat is. Ik vond dat ik die jonge mensen moest vrij laten in hun creatie.’

- Ondertussen was u zelf ook nog creatief bezig?

Roland Verhavert: ‘Inderdaad. Voor mij was het toen een enorm vruchtbare periode, niet alleen als producent, maar ook als regisseur. Ik vraag me nu soms af hoe ik het toen allemaal voor mekaar heb gekregen. Tussendoor heb ik zelf Pallieter gemaakt met Van Raemdonck, en ook de Rubensreeks, die overigens de wereld

[p. 19]

is rondgegaan. Ondanks dat succes is ze bij de VRT nog steeds niet heruitgezonden. Dan heb ik vier jaar gewacht om in 1981 Bruges la Morte te draaien en in 1988 Boerenpsalm.’

- Als we het zo allemaal op een rijtje zetten, wordt het duidelijk dat u, samen met tijdgenoten als Degelin en Delvaux, ervoor gezorgd heeft dat de film bij ons volwassen is geworden.

Roland Verhavert: ‘Ik durf zelfs meer zeggen. Door het maken van Vlaamse films ben ik zelf filmisch volwassen geworden. Ik voel dat zelf enorm aan in mijn films. Wanneer ik mijn beginwerk vergelijk met mijn laatste films, dan stel ik een enorme ontwikkeling vast. Door het te doen, leert men het. Dat is duidelijk. Men groeit in de professionaliteit door films te maken.’

- Hoe komt het dat u eigenlijk hoofdzakelijk verfilmingen van literaire werken hebt gedaan?

Roland Verhavert: ‘Dat is mij ooit als verwijt naar het hoofd geslingerd. De verklaring ervoor is nochtans eenvoudig. Je moet weten wat je kunt en niet kunt. Ik heb mij nooit geroepen gevoeld tot het schrijven van originele scenario's. Ik kan gewoon geen verhalen verzinnen. Maar ik kan me wel heel goed inleven in bepaalde verhalen van anderen en die dan naar mijn hand zetten. Daarnaast wil ik toch maar aanstippen dat het grootste deel van de buitenlandse filmproductie in Frankrijk of de Verenigde Staten gebaseerd is op romans. Waarom zou onze literatuur en onze filmproductie dan minderwaardig zijn?’

- Terugblikkend op uw carrière, is er nog ergens een film die u graag zou maken of een boek dat u nog zou willen verfilmen?

Roland Verhavert: ‘Och, er is nog zoveel dat een mens wil doen. Het leven is ook zo kort. Maar, zoals ik eerder al zei, Houten Clara van Hendrik Conscience. Je moet dat boekje bij gelegenheid maar eens lezen.’

- Hebben Walter Tillemans en Jan Christiaens daar geen theaterversie

Auteur en scenarist Hugo Claus ten tijde van de opnames van de tv-reeks P.P. Rubens, schilder en diplomaat.

van gemaakt?

Roland Verhavert: ‘Inderdaad. Maar dat betekent niet dat er geen film van gemaakt kan worden. Integendeel. Dit boekje openbaart als geen ander het unieke verteltalent van Conscience. Bovendien in het inhoudelijk ongemeen modern. Het handelt over de emancipatie van de vrouw, al wordt het in het boek niet zo genoemd. Dat is een enorm boeiend ding. Wat mij ook altijd geïntrigeerd heeft, is het proces van Koecke en Goethals. Dat is tien keer interessanter dan de zaak Sacco en Vanzetti. Dat zijn dromen van mij. Ik vrees dat het voor mij dromen zullen blijven. Het leven is te kort, veel te kort. Je bent te vlug oud en afgeschreven.’