Neerlandia. Jaargang 106

[p. 7]

Geschiedenis
Biograaf Joris Dedeurwaerder
Reimond Speleers bleef zijn hele leven een taalflamingant
● Tekst en foto's: Guido Logie

Biograaf Dedeurwaerder signeert het eerste exemplaar van Professor Speleers, een biografie.

De oogarts Reimond Speleers (Waasmunster 1876-Aalst 1951) was een bijzondere man. Aan het begin van de vorige eeuw voltooide hij zijn opleiding in Berlijn; dat jaar in Duitsland heeft hem getekend voor de rest van zijn leven. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Speleers hoogleraar aan en zelfs waarnemend rector van de door de Duitsers vernederlandste universiteit van Gent. Dat werd hem bij de bevrijding zwaar aangerekend. Zijn huis werd in brand gestoken en Speleers vluchtte met zijn gezin naar Nederland. Hij studeerde opnieuw medicijnen in Leiden en vestigde zich dan in Eindhoven. In het interbellum probeerde hij vanuit zijn ballingschap invloed uit te oefenen op het Vlaams-nationalisme. Amper hadden de Duitsers in 1940 België weer ingepalmd of Speleers bezette opnieuw zijn leerstoel in Gent. In 1947 werd hij voor zijn collaboratie door de krijgsraad tot 20 jaar cel veroordeeld.

Het zijn maar enkele feiten unit een markante levensloop. Joris Dedeurwaerder, germanist, gewezen ambtenaar bij de Vlaamse Raad en onder meer lid van de redactie van Neerlandia, haalde dat aparte leven van onder decennia stof vandaan. Onlangs presenteerde hij zijn biografie met de wetenschappelijk-dorre titel Professor Speleers. Een biografie, een turf van 900 pagina's. Het resultaat van zeven jaar gepassioneerd speuren en schrijven. Dat de erudiete Dedeurwaerder een vlotte pen heeft, weten de lezers van dit blad wel. Dat talent is uiteraard een serieuze troef als je het gedetailleerde levensverhaal van één man in honderden pagina's wil neerzetten. Of anders gezegd: maar weinig levens worden door zo'n toegewijd en talentvol biograaf verteld. ‘Later zullen de kleinkinderen van Dedeurwaerder met fierheid zeggen: “Dit schreef opa tussen zijn 60e en 70e jaar”,’ stelde Frans-Jos Verdoodt, directeur van het Archief en Documentatiecentrum van het Vlaams-nationalisme (ADVN) en van Perspectief Uitgaven, op de persvoorstel-

[p. 8]

ling van het boek aan de universiteit van Gent (uiteraard, ook al omdat Dedeurwaerder een oud-student van die universiteit is). Ons inziens kan een serieuze prijs voor zo'n biografisch werk niet uitblijven.

Niets achtergehouden

We beginnen het gesprek in een Brussels restaurant met de retorische vraag waarom hij zeven jaar van zijn pensioentijd heeft ‘opgeofferd’ voor het schrijven van die lijvige biografie. Het antwoord klinkt eenvoudig.

Joris Dedeurwaerder: ‘Is de pensioentijd niet de tijd om iets te doen dat je graag doet? Ik heb er heel mijn leven van gedroomd historicus te zijn en eens een historisch werk te maken. Dat zal de drijfveer geweest zijn. De naam Speleers en de kans om aan zijn biografie te werken zijn toevallig opgedoken. Het eerste toeval wou dat oogarts Edward De Sutter, zoon van de oogarts Alfred die zijn opleiding bij Speleers gekregen had, bereid was het project, de biografie, te sponsoren. Het tweede toeval was dat Frans-Jos Verdoodt mij daarover sprak. Ik heb toen gezegd dat het mij wel zou interesseren. Ik kende de naam Speleers van in mijn puberteit. Ik heb het ook op de persvoorstelling verteld, ik heb, toen ik 15, 16 jaar was een brochuurtje van Speleers in handen gekregen. Ik heb het toen niet uitgelezen maar de titel was wel heel frapperend Is de Vlaamse Beweging een, nationale beweging, ja of neen? Vooral dat ja of neen was zo intrigerend.’

- Had u, toen u begon, verwacht dat u er zoveel jaar mee bezig zou zijn?

Joris Dedeurwaerder: ‘Nee. Er was zeer weinig bekend over Speleers; hij was helemaal uit de belangstelling verdwenen. Ik dacht aan een monografie van een 100 à 150 bladzijden, gebaseerd op zijn brochure en op wat er in een paar tijdschriften te vinden zou zijn. Dat was ook eerst de bedoeling van dr. De Sutter. Maar geleidelijk aan ontdekte ik dat er een massa materiaal was, dat er enorm veel bronnen waren die allemaal onontgonnen ware. Ik heb die toen de ene na de andere onderzocht en gebruikt.’

- Men moet bij het schrijven van een biografie dus wat geluk hebben?

Joris Dedeurwaerder: ‘Uiteraard. Niet alleen bij de het schrijven van een biografie maar bij het schrijven van elk historisch werk. In de loop van mijn opzoekingen heb ik diverse keren geluk gehad. Zo vond ik onverwacht in het stadsarchief van Brugge een hele map over een lezing die Speleers er in 1943 gehouden had op initiatief van het stadsbestuur. Alles stak erin: de lezing, de persmededelingen, de uitnodigingslijsten, de affiches, de toegangskaarten enzovoort.’

- U had ook het geluk dat er nog veel familie was, dat ze zeer behulpzaam was én dat ze over heel veel documenten beschikte.

Joris Dedeurwaerder: ‘Ik had het grootse geluk dat er nog heel veel bewaard was én dat de familie bereid was me alles ter beschikking te stellen.’

- Speleers was een groot verzamelaar?

Joris Dedeurwaerder: ‘Inderdaad en zijn nakomelingen zijn dat ook.’

- Was het voor de familie vanzelfsprekend om met u als biograaf mee te werken of ging het geleidelijk aan?

Joris Dedeurwaerder: ‘Dat is geleidelijk aan gegaan. Ik heb niet ineens alles te zien gekregen maar naarmate ze mij beter kenden, kregen ze meer vertrouwen in mij en hebben ze mij steeds meer laten zien. Er zijn mogelijk nog bronnen maar veel kunnen het er niet meer zijn. Ik heb zéér vertrouwelijke stukken gezien en ik heb er een aantal van verwerkt in mijn verhaal.’

- Zat het archief van Speleers bij één bepaald kind?

Joris Dedeurwaerder: ‘Het zat jarenlang bij een van zijn dochters. Die is in 1995 gestorven en dan kwam het bij een van de kleinkinderen terecht en daar is het nog altijd.’

- Het schrijven van een biografie is een heel avontuur, zeker als er zeven jaar aan gewerkt wordt. U kunt wellicht een boek schrijven over het maken van die biografie?

Joris Dedeurwaerder: ‘Dat kun je. De zoektocht door archieven en bibliotheken, het interviewen van personen, het geleidelijk aan contact krijgen met de familie... Die familie leeft natuurlijk in een heel andere tijd. Het zijn kleinkinderen die in Nederland wonen en die van de achtergronden in Vlaanderen bijna niks weten en die er misschien zelf niet allemaal even graag over praten. Het is ook voor hen een ontdekking.’

- Heeft de familie de tekst voor publicatie gelezen?

Joris Dedeurwaerder: ‘We hadden de afspraak dat zij iemand zou aanwijzen die het allemaal een keer zou lezen. En dat is gebeurd.’

- Er zijn geen zaken gecensureerd, achtergehouden?

Joris Dedeurwaerder: ‘Ik sta er versteld van dat er niets achtergehouden is. ’

Geïnteresseerd in Theresa

- Frans-Jos Verdoodt zei op de persvoorstelling dat het ook een boek van 3.000 pagina's had kunnen worden. U hebt behoorlijk moeten snoeien in uw tekst. Het mes werd op de pen gezet, zoals Verdoodt het uitdrukte.

Joris Dedeurwaerder: ‘Ik heb gesnoeid, ja, maar vooral in een stuk dat voor de uitgever en de opdrachtgever niet essentieel was, namelijk een stuk van een 300 pagina's over Theresa Neumann. Theresa Neumann was een meisje uit Konnersreuth dat in de jaren 20 een aantal vreemde verschijnselen ging vertonen. Ze was in een katholiek milieu opgevoed en die verschijnselen werden religieus geïnterpreteerd. Ze kreeg de stigmata, de wonden die Jezus op het kruis zou hebben gekregen. Ze kreeg visioenen, sprak op Goede Vrijdag Aramees, de taal van Jezus. Ze deed voorspellingen en leefde gedurende 40 jaar, volgens de getuigen

[p. 9]

die haar verhaal bekend hebben gemaakt, alleen van de hostie. Speleers was daar zeer in geïnteresseerd, zeker als medicus. Hij verzamelde alles wat daarover gepubliceerd werd. Dat waren tientallen boeken, brochures, pamfletten enzovoort. Hij heeft dan als medicus geprobeerd een interpretatie aan een aantal van die verschijnselen te geven. Zijn conclusie was dat er helemaal geen behoefte was aan een religieuze interpretatie, aan een bovennatuurlijke verklaring.’

- U zegt: als medicus. Waarom had hij, als oogarts, juist zo'n belangstelling voor Neumann?

Joris Dedeurwaerder: ‘Hij had een medische opleiding en algemene geneeskunde interesseerde hem zeer. Hij was een enorm erudiet man, hij had een enorm ruime belangstelling. Hij was geïnteresseerd in allerlei aspecten van het leven, van de biologie, van de geneeskunde, van de theologie, van de geschiedenis, van de taal.’

- Heeft hij over die Neumann gepubliceerd?

Joris Dedeurwaerder: ‘Hij heeft één keer een recensie gepubliceerd van een boek over Neumann van een Gentse kanunnik. In medische kringen heeft hij een hele reeks lezingen over haar gehouden.’

- Hebt u dat hele hoofdstuk uit uw boek gegooid?

Joris Dedeurwaerder: ‘Nee, ik heb er een synthese van gemaakt. Ik hoop daar ooit nog wel iets meer over te publiceren omdat het thema van stigmatisering en de religieuze aandacht ervoor eigenlijk in de godsdienstgeschiedenis een heel interessant hoofdstuk is. De eerste gestigmatiseerde was Franciscus van Assisi. In de loop van de eeuwen is er dan een hele reeks figuren bij wie men dat ook heeft vastgesteld. De laatste is de onlangs zalig verklaarde Padre Pio.

Er is het verhaal van Speleers die in de gevangenis zit en die over zijn boeken schrijft. Hij is alles kwijt. Hij heeft geen huis meer, geen praktijk meer, geen medisch kabinet meer, geen instrumenten meer. Hij schrijft: “Ik hoef niet meer uit de gevangenis, daarbuiten heb ik niks meer.” En dan vertelt hij over alles wat hij had, vooral over zijn boeken, waaronder die over Theresa Neumann. Dat is eigenlijk ontroerend. Het toont de grote eruditie van de man.’

- Was dat een soort dagboek?

Joris Dedeurwaerder: ‘Nee, een brief aan zijn advocaat, maar een hele lange, een tiental bladzijden. Hij maakte een kopie van alle brieven die hij vanuit de gevangenis verzond.’

Zelfvernietigende logica

- Hoe was de houding van de auteur tegenover zijn onderwerp? Ging u geleidelijk aan meer sympathie opvatten voor Speleers, of bleef u toch de afstandelijke waarnemer? Ging de empathie overheersen?

Joris Dedeurwaerder: ‘De empathie overheerst maar dat is niet noodzakelijk sympathie. Je gaat hem beter begrijpen. Ik heb geprobeerd een zo volledig mogelijk beeld van de man te schetsen, niet alleen van zijn grote intellectuele kwaliteiten maar ook van de manier waarop hij Vlaamsgezind was. Er zitten heel dramatische verhalen in. Er is bijvoorbeeld het verhaal van zijn scheiding van goederen in 1945. De brieven die hij vanuit de gevangenis schreef, zijn geen brieven van iemand die zijn vrouw heel erg graag ziet. En er is de relatie tussen Speleers en zijn zoon voor die in het verzet ging. Dat was het eindpunt van een relatie die allang niet goed meer was.’

- Wat voor soort flamingant was hij? U typeerde hem in Gent als een man met een zelfvernietigen de logica. Dus iemand die volhardde in de boosheid tot het fatale einde, om het zo eens uit te drukken?

Joris Dedeurwaerder: ‘Volharden in de boosheid, dat valt natuurlijk te nuanceren. Hij was zo verschrikkelijk consequent dat hij zijn gezin mee in de ondergang gesleept heeft. Hij had bijvoorbeeld in 1918 van de gouverneur van Oost-Vlaanderen het advies gekregen: “Man, verstop je, vlucht”. Hij antwoordde dat hij als arts 40.000 mensen had behandeld en dat die hem genegen waren. De gouverneur wees hem erop dat er buiten die 40.000 wellicht een paar mensen te vinden zouden zijn die hem niet gunstig gezind waren. Speleers was verschrikkelijk koppig overtuigd van zijn eigen gelijk. En politiek was hij een beetje blind.’

- Heeft Speleers zich laten gebruiken of heeft hij zijn levensweg wel echt zelf bepaald?

Joris Dedeurwaerder: ‘Naar mijn gevoel heeft hij zich nooit laten gebruiken. Alles wat hij gedaan heeft, heeft hij heel bewust gedaan én na nadenken. Eenmaal dat hij een keuze gemaakt had, bleef hij daar tot het bittere einde aan trouw.’

- Het valt op dat hij twee keer in de collaboratie ging, in de Eerste Wereldoorlog én in de Tweede. Die zelfvernietigende logica?

Joris Dedeurwaerder: ‘Hij ijverde voor Vlaanderen dag en nacht. Hij was ervan overtuigd dat er iets moest gebeuren voor Vlaanderen en dat hij het moest doen. Dit is het

[p. 10]

moment dat er iets kan gebeuren voor Vlaanderen en dat moet ik doen.’

- Wat wou hij dan doen?

Joris Dedeurwaerder: ‘Zowel in de Eerste Wereldoorlog als in 1940 een poging tot collaboratie. Terwijl het Belgische leger nog aan het vechten was, vergaderden oud-activisten al in Den Haag om de collaboratie voor te bereiden. Rotterdam was gebombardeerd, het Nederlandse leger had gecapituleerd en enkele dagen later was er al de eerste vergadering van wat ze noemden de Groot-Nederlandse Actie. De oorlog was praktisch beslist, de grenzen zouden worden verlegd en het moment was dus gekomen om Groot-Nederland te creëren. Eén staat voor alle Nederlandstaligen.’

- Was dat de kern van zijn collaboratie?

Joris Dedeurwaerder: ‘Nee, de kern was een Vlaamse universiteit.’

Het Gentse ANV voor WO I

- Hij was voor de Eerste Wereldoorlog voorzitter van de Gentse ANV-afdeling. Wat was de betekenis van die afdeling?

Joris Dedeurwaerder: ‘Het ANV was vanaf het einde van de 19e eeuw de belangrijkste Vlaamsgezinde vereniging in Gent. Lange tijd hadden Vlaamsgezinde liberalen (Hippoliet Meert, Julius Mac Leod, Paul Fredericq) het er voor het zeggen. Het ANV had het initiatief genomen tot oprichting van de Hogeschoolcommissies, commissies gelast met het onderzoeken van de wenselijkheid van het inrichten van een Nederlandstalige universiteit in Nederlandstalig België). De eerste, opgericht in 1896, had Mac Leod als voorzitter. Over de voorstellen van de commissie-Mac Leod was echter onenigheid in de rangen van de Vlaamsgezinden. In 1907 was, opnieuw op initiatief van het ANV, de tweede Hogeschoolcommissie opgericht. Reimond Speleers en Lodewijk de Raet werden lid van de Tweede Hogeschoolcommissie. Uit mijn boek blijkt dat Speleers een belangrijk aandeel heeft gehad in de werkzaamheden van die commissie. Het verslag vroeg de trapsgewijze vernederlandsing van de Gentse universiteit en van de daaraan verbonden technische scholen. Voorgesteld werd het technisch onderwijs uit te breiden met een afdeling voor het mijnwezen en een bijzondere landbouwschool. De nieuwe Hogeschoolcommissie, in tegenstelling tot de eerste, werd na het opstellen van het verslag niet ontbonden. Er moest propaganda worden gevoerd om de massa aan te tonen welke economische en sociale belangen aan die vernederlandsing verbonden waren. Nadat voldoende mensen achter het idee stonden van een universiteit met het Nederlands als voertaal, moest men aantonen waarom de vernederlandsing van de Franstalige universiteit van Gent de enige oplossing was.

De propaganda werd hoofdzakelijk georganiseerd door het

J. Dedeurwaerder in gesprek met prof. em. Lode Wils; “Ik had altijd al historicus willen worden.”

Gentse ANV. Door en dankzij die campagne werd samenwerking tussen katholieke, liberale en socialistische flaminganten makkelijker. De benoeming van de katholieke arts Speleers tot voorzitter van het Gentse ANV, dat tot dan toe hoofdzakelijk een liberale bedoening was geweest, betekende dat het ANV een werkelijk pluralistische vereniging werd. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog werd het een pressiegroep, die op efficiënte wijze actie voerde voor de vernederlandsing van het onderwijs en het openbaar leven in Gent en ook een Vlaams standpunt vertolkte en propageerde in de politieke discussies die toen aan de orde waren, bijvoorbeeld naar aanleiding van onderwijswetten en van de legerwet. Daarnaast bood het een tribune aan bekende Nederlandse auteurs (bijvoorbeeld Frederik Van Eeden), professoren (Jan te Winkel) en andere prominenten, die er lezingen kwamen houden.’

- Hoe beoordeelt u uw onderwerp?

Joris Dedeurwaerder: ‘Speleers is ongetwijfeld een boeiende figuur. Bijzonder intelligent, ambitieus, veelzijdig geïnteresseerd, integer, een man die zich helemaal engageerde voor de ideeën waarin hij geloofde. Duidelijk een product van zijn katholiek-conservatieve opvoeding, waarin hem de gedachte was ingeprent dat intellectuelen moeten leiding geven aan het volk. Hij had echter nauwelijks oog voor de emanciperende betekenis van de democratie en van de arbeidersbeweging. In wezen bleef hij zijn hele leven een taalflamingant: hem was het te doen om de vernederlandsing van het openbaar leven en het onderwijs in Vlaanderen. Daar was het hem zijn hele leven om te doen, ook in de collaboratie in de Eerste én in de Tweede Wereldoorlog. Materieel kon hij daarvan niet beter worden.’

Joris Dedeurwaerder: Professor Speleers. Een biografie. Gent: Academia Press; Antwerpen: Perspectief Uitgaven, 2002. 900 p. ISBN 90-382-0243-1 Prijs: 38 euro