Taalgetater
Hotsknotsbegoniavoetbal
● Marianne van Scherpenzeel
Een vraagje in deze nadagen van het wereldkampioenschap voetbal: wat is hotsknotsbegoniavoetbal? Van Dale geeft bij dat woord alleen het synoniem boerenkoolvoetbal en verklaart dat woord als ‘zonder vakmanschap gespeeld voetbal’. Toch niets voor het wereldkampioenschap dus. Maar ik wil hotsknotsbegoniavoetbal gebruiken als kapstok voor wat ‘getater’ over de schrijfwijze van (langere) samenstellingen, met name over streepjes en spaties daarin. In mijn dagelijkse praktijk als taaladviseur krijg ik heel veel vragen over streepjes.
De regel voor het aaneenschrijven van woorden is er sinds de ‘nieuwe’ spelling van 1995 niet gemakkelijker op geworden. Dat wil zeggen: er mag meer dan vroeger en mensen lijken juist daarom veel meer te aarzelen. Neem nu de drieledige samenstellingen. Die ‘worden doorgaans aaneengeschreven’, zo leest u in de Leidraad, zeg maar de handleiding van de Woordenlijst Nederlandse taal, beter bekend als het Groene Boekje. En inderdaad, het Groene Boekje schrijft langetermijnplanning. Vroeger schreven we lange-termijnplanning met een streepje tussen lange en termijn, om die twee delen als het ware aan elkaar te binden: de planning op lange termijn. De basisregel lijkt simpel: ‘alles aaneen’, maar het probleem zit in het woordje ‘doorgaans’. Al even verder geeft die Leidraad namelijk al een regel die ervoor pleit een streepje te zetten als er interpretatieproblemen ontstaan. Zo komt het dat basiswoordenboek basiswoorden-boek of basis-woordenboek kan worden. Maar met het volgende citaat is er helemaal grote vrijheid: ‘In gevallen waarin deze paragraaf niet voorziet, behoudt de taalgebruiker de vrijheid om met een streepje de structuur van een onoverzichtelijke samenstelling te verduidelijken’ en u vindt als voorbeelden in de Leidraad achter deze geciteerde passage kwarts-lagen, naast kwart-slagen, hyena-vel, tweede-generatie-slachtoffer. Daarmee lijkt het hek van de dam, want zodra je een samenstelling moeilijk (lastig gestructureerd of moeilijk leesbaar) vindt, mag je blijkbaar een streepje zetten.
De regel lijkt dus te herformuleren als: ‘in principe alles aaneen, maar een streepje mag altijd’. Je schrijft bij voorkeur oudedameshoed, maar je mag ook schrijven oude-dameshoed. Pas op: een oude(-)dameshoed is iets anders dan een oude dameshoed. Het ene ding is een hoofddeksel voor oude dames (wat meestal iets wil zeggen over het model: ‘zoals oude dames dragen’); een oude dameshoed is een oude hoed, geen herenhoed, maar een dameshoed.
Blijkbaar vinden mensen die ‘vrijheid’ moeilijk. Het plaatsen van die liggende streepjes - wel/niet? hoeveel? combinatie spatie/streepje? - is ook allesbehalve simpel. Denk aan gevallen als glas-in-lood-ramen, doe-het-zelf-zaak. In de Leidraad staan daar overal liggende streepjes tussen. In de Woordenlijst zelf niet: daar vind je glas-in-loodramen, doe-het-zelfzaak (dus ramen en zaak er direct aan vast geschreven). Schiet-in-de-eigen-voet-beginsel en kat-en-muis-spel komen wel in de Leidraad als voorbeeld voor, maar staan niet in de Woordenlijst - wie weet, had de lijst zelf beginsel en spel ook aan het voorgaande vast geschreven.
Een mens gaat natuurlijk op grond van dit soort ‘afwijkingen’ een beetje aarzelen, al weet je dat de Woordenlijst ‘wet’ is, de Leidraad niet. En die aarzeling wordt nog groter als je andere moeilijke samenstellingen of samenkoppelingen ziet. Zelf heb ik al vaker mijn hoofd gebroken over samenstellingen met bv. de ziektenaam mond- en klauwzeer. Waar zet je streepjes en hoeveel? Waar zet je spaties? In ieder geval een streepje achter mond: dat geeft aan dat er sprake is van een samentrekking - het is mondzeer en klauwzeer. (Overigens niet: klauwzweer, zoals je ook wel eens ziet.) Maar wat gebeurt er als je wilt spreken over ‘maatregelen in een gebied met mond- en klauwzeer’ en je verkiest daar de samenstelling mond- en klauwzeer + gebied? In zo'n geval is een mens blij met de afkorting MKZ, want dan kun je gewoon MKZ-gebied schrijven. (Het streepje na MKZ schrijven we omdat de samenstelling een hoofdletter bevat). Hoe ziet de volle versie eruit? We schrijven gebied gewoon vast aan mond- en klauwzeer, maar zetten geen andere streepjes - net zoals we dat ook niet doen met ziektegebied, varkensziektegebied, runderziektegebied, virusziektegebied. Mond- en klauwzeergebied dus.
Spelling: voor de een logisch, voor de ander niet. Daarbij is de troostende gedachte dat spelling een conventie is. Woorden worden nu eenmaal zus of zo gespeld totdat men (officieel) besluit ze anders te spellen. Maar soms is er toch een beetje vrijheid, zoals bij samenstellingen en kunt u af en toe een streepje zetten. En de gezaghebbende dikke Van Dale mag dan wel hotsknotsbegoniavoetbal schrijven, maar als u een voorkeur zou voelen voor hots-knots-begoniavoetbal met 2 streepjes, of zelfs voor hots-knots-begonia-voetbal met 3, dan schrijft u dat gewoon. U hebt geluk: niemand gaat in dat geval tegen u tekeer, zwaaiend met het Groene Boekje, want het woord staat er (nog) niet in... Overigens, als u het internet afschuimt opzoek naar hotsknotsbegoniavoetbal komt u het woord in die vorm niet tegen; wel als hots-knots-begonia-voetbal. U kunt er eveneens vinden dat het woord gelanceerd is door Bert Jacobs, - een even kleurrijk als vakkundig voetbaltrainer, die in 1999 op 58-jarige leeftijd is overleden.
Auteursrechtelijk beschermd