Neerlandia. Jaargang 106

[p. 22]

Taal

Van links naar rechts: P. De Verrewaere, prof. dr. J. Wilmots, prof. dr. M. Hüning, dr. P. Hiligsmann

Nederlands in de wereld (I)
Het Nederlands in Wallonië en in Duitsland
● Tekst en foto's: Guido Logie

Op 13 oktober 2001 organiseerde de ANV-afdeling der beide Limburgen haar 13^e academische zitting. Het bestuur is kennelijk niet bijgelovig. Terecht, zo blijkt, want ze hebben het overleefd: de 14^e academische zitting komt eraan op zaterdag 26 oktober. Traditiegetrouw, vindt die plaats in de prachtige Landscommanderij Alden Biesen in Rijkhoven-Bilzen. Nederlands in de wereld? Dat was het thema van die 13^e jaarlijkse debatdag. Met een vraagteken, want dat hoort bij een debat. Hoe zit het met het Nederlands in de wereld? Waarom leert iemand in het buitenland Nederlands? Wat is daar de zin van, en het (economische) nut?

Het is evident dat op die middag in de Landscommanderij Alden Biesen niet alle plaatsen in de wereld waar Nederlands gedoceerd wordt, aan bod kwamen. Wallonië, Duitsland, Polen en Frans-Vlaanderen vormden het pars pro toto. Achter de debettafel zaten: Philippe Hiligsmann, universitair hoofddocent Nederlandse en algemene taalkunde aan de Université catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve; prof. dr. Matthias Hüning, hoogleraar taalkunde aan het Institut für Deutsche und Niederländische Philologie van de Freie Universität Berlin; prof. dr. Jos Wilmots, emeritus van het Limburgs Universitair Centrum in Hasselt-Diepenbeek; en Patrick de Verrewaere, leraar in Rijsel. Jos Wilmots had een dubbelrol: hij trad op als gespreksleider en hij verving met verve dr. Agata Kowalska-Szubert van de universiteit Wroclaw in Polen, die in laatste instantie verhinderd was.

Het werd een bijzonder boeiende academische zitting. Ze werd bijgewoond door een vijftigtal belangstellenden. Dat is niet gering als je ervan uitgaat dat deelname je toch zo ongeveer een vrije weekenddag kost. Voorzitter J. Jansen constateerde toch bezorgd in zijn slottoespraak dat het aantal aanwezigen op de bijeenkomsten van de laatste jaren gestaag daalt. Enige sleet op de formule? Of ligt het toch aan toevallige omstandigheden? Hoe dan ook, de afwezigen hadden, zoals altijd, ongelijk.

Neerlandia brengt in een reeks van drie artikelen verslag van die 13^e academische zitting. In het eerste laten we Philippe Hiligsmann en Matthias Hüning aan het woord over de situatie van het Nederlands in respectievelijk Wallonië en Duitsland.

Het lager onderwijs in Wallonië

‘Franstalig België is nog steeds dat deel van de wereld waar de belangstelling voor het Nederlands als eerste vreemde taal het grootst is,’ aldus Philippe Hiligsmann..

Tijdens de schooljaren '94-'95, '95-'96, '96-'97 leerde 95%

[p. 23]

van de leerlingen op de lagere school Nederlands. Dat waren telkens iets meer dan 105.000 leerlingen

Uitgesplitst per provincie: betekent dat: in Brabant 99% van de leerlingen Nederlands in hun pakket heeft; in Henegouwen en Namen is dat resp. 98 en 95%; en in Luik en Luxemburg: resp. 80 en 75%. Vrij veel scholen in die twee laatste provincies kunnen immers Duits aanbieden

Tot en met '97 werd uitsluitend het onderwijs van het Nederlands gesubsidieerd. De scholen mochten ook Engels en Duits aanbieden maar dan wel op eigen kosten. De scholen die voor '97 hadden beslist lessen in een vreemde taal aan te bieden, waren verplicht Nederlands aan te bieden als ze voor subsidie in aanmerking wensten te komen.

Sinds het schooljaar '97-'98 zijn alle scholen verplicht in het 5^e en 6^e leerjaar twee lesuren per week uit te trekken voor onderwijs van een vreemde taal die vrij gekozen kan worden uit drie Germaanse talen: Nederlands, Engels of Duits.. Het gevolg was dat in het schooljaar '97-'98 nog maar door zo'n 70% van de lagere scholen Nederlands verplicht gesteld werd. In 10% van de gevallen had de directie besloten naast het Nederlands ook nog een andere Germaanse taal aan te bieden. Dus slechts in 20% van de lagere scholen hadden de kinderen niet de kans om Nederlands te kiezen. Dit onderwijs wordt meestal door regenten (leraren opgeleid voor het lager middelbaar) gegeven maar soms ook door onderwijzers die niet altijd de nodige taalkundige opleiding hebben genoten.

Het middelbaar onderwijs in Franstalig België

De situatie in het middelbaar onderwijs is in diverse opzichten verschillend.

In Brussel is in het middelbaar onderwijs de eerste vreemde taal het Nederlands. In bijna heel Wallonië bieden de middelbare scholen de mogelijkheid om als eerste vreemde taal het Nederlands of het Engels te kiezen. De laatste tien jaar constateert men een gestage daling van het aantal leerlingen dat in het eerste jaar middelbaar onderwijs Nederlands als eerste vreemde taal kiest. In '90-'91 bijvoorbeeld was het nog 73% en in '93-'94 nog maar 62%, dit ten voordele van het Engels dat in dezelfde periode van 27 naar 38% klom. Dit zijn globale cijfers voor heel Franstalig België. Het was onmogelijk om van de Franse Gemeenschap uitgesplitste cijfers te krijgen voor Brussel en Wallonië.

Aangezien de percentages in Brabant en vooral in Brussel veel hoger lagen, moeten de cijfers voor Wallonië lager liggen dan bijvoorbeeld 63% in '93-'94. Volgens de inspectie moet men van een realistischer cijfer van 50% uitgaan. Nu nog steeds gaat de voorkeur van de helft van alle leerlingen in het eerste jaar middelbaar uit naar het Nederlands. Maar niet alleen in Wallonië is er een groeiende belangstelling voor het Engels als eerste vreemde taal, dat is ook zo in Vlaanderen en in Nederland.

De laatste jaren is er herhaaldelijk sprake geweest van een decreet dat leerlingen zou verplichten om in het middelbaar met de taal die ze in het lager hebben gekozen, als eerste vreemde taal verder te gaan.. Zo'n maatregel zou de taalkeuze wellicht stabiliseren maar dat hoeft nog niet te betekenen dat het percentage Nederlands in het middelbaar naar 70 zal stijgen. Het is immers mogelijk dat de lagere scholen die uitsluitend het Nederlands aanbieden, onder druk zouden worden gezet om naast of in plaats van het Nederlands Engels aan te bieden. Op de lagere scholen waar de ouders de keuze hebben tussen twee vreemde talen, zouden ze de voorkeur kunnen geven aan het Engels, omdat hun kinderen anders in het middelbaar niet meer voor de wereldtaal Engels zouden kunnen kiezen.

In '97 poneerde Hiligsmann in een artikel in Ons Erfdeel

P. Hiligsmann, E. Raskin, M. Hüning

dat de ongunstige evolutie in de jaren 90 in Wallonië tot juistere proporties teruggebracht moest worden want het overgrote deel van de middelbare scholieren met Engels als eerste vreemde taal koos toch Nederlands als tweede vreemde taal. Maar ook dat wordt nu op losse schroeven gezet. Nu kunnen veel leerlingen uit het derde jaar, naargelang hun keuzepakket, het zich permitteren in plaats van een tweede vreemde taal een ander vak te kiezen. Aan het einde van het secundair hebben ze dan maximaal één vreemde taal leren verwerven. Kort samengevat: het aantal leerlingen dat in het Franstalig onderwijs in het eerste jaar middelbaar Nederlands als eerste vreemde taal kiest, is de laatste tien jaar wel degelijk constant gedaald. Hoopgevend is dan weer dat de meeste lagere scholen die sinds het schooljaar '98-'99 verplicht zijn wekelijks twee lesuren uit

[p. 24]

te trekken voor een andere moderne taal dan het Frans, Nederlands hebben gekozen. Wellicht stabiliseert het percentage leerlingen zich binnenkort, ondanks de concurrentie van het Engels.

Limburg gastvrij?

Limburg gastvrij? wordt het thema van de 14^e academische zitting van de ANV-afdeling der beide Limburgen.
De gedeputeerden J.B. Haazen (Nederlands Limburg) en Sonja Claes (Belgisch Limburg) gaan in dialoog met elkaar en met het publiek over het verleden, het heden en de toekomst van het migrantenbeleid in de beide Limburgen.
Her debat vindt plaats op zaterdag 26 oktober 2002 van 13.30 uur tot 18.00 uur in de Rijschool van de Landscommanderij Alden Biesen, Kasteelstraat 6, 3740 Rijkhoven-Bilzen.
In deze tijd van hand over hand toenemende onverdraagzaamheid tegenover vreemdelingen, en dat in een wereld die steeds kleiner wordt, is zo'n debat ongetwijfeld zinvol en leerrijk. Limburg heeft heel wat ervaring in het omgaan met mensen van buiten de eigen grenzen.
Belangstellenden kunnen een uitnodiging en inlichtingen opvragen bij het bestuur van de ANV-afdeling der beide Limburger via e-mail.
[e-mail] (Bob Schoenmaker)
[e-mail] (Jef Elsen)
U kunt ook bellen naar Jan Volleberg:
0031 (0)43 32 11487

Germaanse taal en letterkunde aan de Franstalige universiteiten

De groeiende voorkeur voor het Engels blijkt ook uit de keuze van de studenten Germaanse talen aan de verschillende Franstalige universiteiten. Terwijl ze tot 1967 verplicht Nederlands moesten studeren, mogen ze sindsdien vrij twee van de drie Germaanse talen kiezen. En wat blijkt? De meerderheid kiest Engels. Voor alle Franstalige universiteiten samen zijn er momenteel niet meer dan 220 studenten Nederlands in de eerste kandidatuur Germaanse taal en letterkunde. Dat komt neer op zo'n 100 afgestudeerden per jaar. De laatste 20 jaar is het aantal studenten Germaanse taal en letterkunde ook flink gedaald. Toen Hiligsmann in '86 assistent werd aan de Université de Liège waren er in de eerste kandidatuur meer dan 120 studenten Nederlands. In '99 toen hij naar Frankrijk ging, waren het er iets minder dan 40. Een van de redenen is dat aankomende studenten er nog steeds van overtuigd zijn dat het departement Germaanse taal en letterkunde uitsluitend op het leraarsberoep voorbereidt. Als ze geen carrière in het onderwijs ambiëren, kiezen ze makkelijk voor een andere studierichting, bijvoorbeeld vertaler-tolk. Voor hen is dat ook een manier om aan literatuur te ontsnappen.

Het rapport Beroepsprofielen van de vertaalkundige uit 1996 heeft bevestigd wat allang bekend was, namelijk dat vertalers en tolken, hoewel hun opleiding daar helemaal niet op gericht is, voor een niet onbelangrijk percentage, meer dan 15%, leraar of lerares worden. De studenten die goed in talen zijn, kiezen ook niet altijd voor de studierichting Germaanse taal en letterkunde. De leerlingen die de beste cijfers behaalden voor Nederlands, geven vaak de voorkeur aan andere faculteiten als rechten, toegepaste wetenschappen en medicijnen. Van degenen die toch Germaanse taal en letterkunde kiezen, gaan de beste meestal niet het onderwijs in maar geven de voorkeur aan de privé-sector waar ze makkelijk een baan vinden bij banken of verzekeringsmaatschappijen. In oktober 2000 heeft het Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek een colloquium georganiseerd met als thema Welk nieuw profiel voor de studie Nederlands. Aanleiding was onder meer de sterk veranderde arbeidsmarkt voor neerlandici-germanisten. Tijdens dat colloquium is erop gewezen dat én Vlaamse én Franstalige germanisten in de jaren 90 in vergelijkbare verhoudingen in dezelfde beroepssectoren terechtkwamen. Men constateert aan de ene kant een neerwaartse trend in afgestudeerde germanisten in de onderwijssector en aan de andere kant een stijgend aantal afgestudeerden in de privé- en de overheidssector. Er zijn nu trouwens veel eerstejaarsstudenten die al bij het begin van hun studie Germaanse taal en letterkunde zeggen dat ze later niet in het onderwijs willen gaan.

‘Over enkele jaren zal er dus een gebrek zijn aan goede taalleraren met alle gevolgen vandien want van de binnenstromende dubbeltjes kunnen de departementen Germaanse taal en letterkunde toch moeilijk kwartjes maken,’ aldus Hiligsmann.

In andere opzichten ziet de toekomst van het Nederlands in Wallonië er toch iets rooskleuriger uit dan enkele jaren geleden. Veel meer dan vroeger spannen de Franstaligen zich in om iets aan hun slechte kennis van de andere landstaal te doen. Als ze dat niet op school of op de universiteit doen of hebben gedaan, doen ze dat later wel in het kader van een van de vele avondleergangen.

Hogere opleidingen in Duitsland

Onderwijs Nederlands vind je in Duitsland op alle niveaus: basisscholen, middelbare scholen, voortgezet onderwijs, onderwijs voor volwassenen (volksuniversiteiten) en de universiteiten.

In het Duitse taalgebied zijn er vijf universiteiten waar de

[p. 25]

Patrick De Verrewaere in gesprek met een deelneemster.

neerlandistiek een eigen instituut is: Berlijn (de universiteit waar Matthias Hüning hoogleraar is), Keulen, Leipzig, Münster en Oldenburg. In Oostenrijk is er ook één, namelijk Wenen.

Daarnaast is er een aantal lectoraten: Aken, Bonn, Frankfurt, Göttingen, Marburg, München en Würzburg. In Zwitserland Bazel en Zürich.

Er is ook een hele reeks universiteiten met Lehrauftrag: Bielefeld, Bochum, Braunschweig, Duisburg, Düsseldorf, Erlangen, Essen, Giessen, Hamburg, Paderborn en Passau. Lectoraten zijn éénmansposten. Er is maar één persoon die het onderwijs Nederlands verzorgt en hij wordt betaald uit de begroting van de universiteit of door de deelstaat. Een Lehrauftrag houdt in dat de docent het onderwijs naast zijn gewone baan geeft en daarvoor een bescheiden honorarium ontvangt. Het onderwijs bij lectoraten en ook bij lesopdrachten is over het algemeen beperkt tot taalverwerving, Landeskunde, cultuur en soms een college over literatuur, maar dat is het dan. Het is geen volwaardige academische studie.

Daarnaast is er nog het Zentrum für Niederländische Studien in Münster dat een heel speciale status heeft. Daar wordt geschiedenis, kunstgeschiedenis en sociale geschiedenis van de Lage Landen onderwezen. Het staat los van de neerlandistiek in Münster. Ze werken wel samen maar zijn twee onafhankelijke instellingen.

En tenslotte is er ook nog Nederlands in de tolk- en vertaalopleidingen in Mainz en Heidelberg, waarbij de positie van Mainz op dit moment bedreigd is.

Je hebt dus zes universiteiten waar Nederlands een zelfstandig vak is. Het is overal mogelijk om Nederlands als hoofdvak te doen, behalve in Leipzig waar het als bijvak aangeboden wordt. Je kunt kiezen voor een hoofdvak neerlandistiek en dat kun je afronden met een Magister, in Nederlandse termen een doctoraal examen. Ook een promotie is aan al deze universiteiten mogelijk.

Daarnaast heb je in Keulen en Münster nog een lerarenopleiding.

Het is moeilijk te zeggen hoe groot de vakgroepen zijn. In Duitsland is het universitair onderwijs nog steeds gratis. Je moet je wel inschrijven maar het aantal ingeschrevenen zegt niet zo heel veel over het daadwerkelijke aantal studenten. Op basis van de inschrijvingen kun je geen exacte cijfers geven.

Voor Berlijn weet Hüning het vrij zeker. ‘We hebben er zo'n 200 studenten. Oldenburg en Wenen zijn vergelijkbaar: ook zo'n 200 studenten. Münster en Keulen zijn duidelijk groter. Voor zover ik weet zo'n 500.’

De personeelssituatie verschilt heel erg. In Berlijn is er een vrij grote staf: drie hoogleraren - een hoogleraar oude letterkunde, een hoogleraar moderne letterkunde en een hoogleraar taalkunde. Er is een leerstoel voor taalonderwijs en ze hebben er drie medewerkers. Andere universiteiten moeten het met minder personeel doen. Als we kijken naar de hoogleraren: Leipzig heeft er één, Oldenburg en Münster hebben er twee.

De medewerkers zijn in dienst van en worden betaald

Philippe Hiligsmann: nog even nakaarten.

door de universiteit. Aan een aantal universiteiten in Duitsland wordt er in het kader van een stimuleringsbeleid ook personeel betaald door de Nederlandse Taalunie. Het gaat dan om een beperkte tijd, meestal vijf jaar. Daarna is de universiteit verplicht om de financiering over te nemen.

Professionalisering

‘Als we kijken naar de status van de universitaire opleidingen dan kun je de situatie in het Duitse taalgebied het beste aanduiden met de term professionalisering,’ aldus Hüning.

[p. 26]

De neerlandistiek in Duitsland en in Oostenrijk is niet meer uitsluitend gericht op taalverwerving; daarnaast is er ook cultuur en af en toe een college literatuur. ‘Natuurlijk doen wij ook aan cultuur en aan literatuur en zijn we er ons van bewust dat we door velen als een soort culturele ambassade worden gezien. Tot op zekere hoogte willen we dat ook zijn. Wij richten ons met veel activiteiten tot een groter publiek dan onze studenten. In Berlijn treden wij dus op als medeorganisator van culturele evenementen en we zien het als een van onze taken en we worden daarbij ook financieel gesteund door de Nederlandse Taalunie.’

De neerlandistiek is in Duitsland uitgegroeid tot een volwaardige filologische studie, vergelijkbaar met de anglistiek of de romanistiek, alleen wat kleiner. Tot een paar jaar geleden waren alle hoogleraren neerlandistiek in Duitsland of Vlamingen of Nederlanders. Dat is de laatste jaren veranderd. Nu zitten er mensen uit de eigen opleidingen, met als moedertaal Duits, op die banen. Aan de instituten wordt ook veel meer onderzoek gedaan dan een paar jaar geleden, onderzoek naar de meest uitleenlopende onderwerpen. De aard van het onderzoek hangt af van de betrokken onderzoeker. ‘Ikzelf hou me bijvoorbeeld vooral bezig met taalgeschiedenis, mijn collega houdt zich bezig met een wat groter onderzoek naar 17^e-eeuws toneel in Nederland, mijn collega in Wenen is bezig met de receptie van de Nederlandse literatuur in het buitenland, die uit Münster houdt zich vooral bezig met de Middeleeuwen enzovoort. Het is heel divers,’ zegt Hüning. Maar er zijn ook samenwerkingsprojecten. Zo werken alle deskundigen in het Duitse taalgebied samen aan een literatuurgeschiedenis voor de Duitse markt. Ook dat project is kenmerkend voor een toenemende professionalisering van de neerlandistiek in het Duitse taalgebied. Er is dringend behoefte aan hoogwaardig onderwijsmateriaal dat toegespitst is op de specifieke situatie van de Duitstalige studenten. Het bestaande materiaal is vaak maar ten dele geschikt voor die specifieke omstandigheden. Zo is er bijvoorbeeld ook behoefte aan een degelijke inleiding in de Nederlandse taalkunde. Dergelijke projecten zijn inmiddels niet meer utopisch wat ze een aantal jaren geleden wel waren. Maar ze zijn wel moeilijk te financieren; dat is een van de grote problemen van dergelijke projecten.