Neerlandia. Jaargang 106

[p. 17]

Recensie

Welke ontwikkeling heeft de journalistiek de afgelopen 100 jaar in Nederland doorgemaakt?
● Connie Harkema

Volgens Huub Wijfjes is er in het begin van de 20e eeuw al een debat gevoerd over het feit dat journalisten de vorm interessanter vinden dan de inhoud. Honderd jaar later voeren we nog steeds dezelfde discussie. Is er dan helemaal niets veranderd in de journalistieke cultuur? In het meer dan vijfhonderd pagina's tellende boek Journalistieke cultuur in Nederland, geven vijfentwintig toonaangevende wetenschappers en journalisten hun visie op de journalistieke cultuur in Nederland, waarbij onder meer bovenstaande vraag aan de orde komt.

De hoofdstukken zijn rond een viertal thema's opgezet. Het eerste deel van het boek gaat over de verhouding tussen de journalistiek en de politiek. Vanaf 1920 was er sprake van een relatieve vrede tussen beide. Het was de tijd van de verzuiling. De politiek leidde en de media volgden en fungeerden als doorgeefluik. Volgens Ilja van den Broek waren het vooral linkse journalisten die actief wilden meewerken om maatschappelijke veranderingen tot stand te

[p. 18]

brengen. Engagement en politiek kleur bekennen was toen heel gewoon en zelfs gewenst in de journalistiek. Parlementaire journalisten bemoeiden zich steeds intensiever met de politiek met hetzelfde doel als de linkse politici, namelijk de maatschappij te hervormen. Het effect hiervan was, dat naarmate de journalisten meer geïnteresseerd raakten in de Haagse wereld, de afstand tussen hen en de gewone burgers groter werd. Pas eind jaren 70 gingen journalisten over tot kritisch informeren en analyseren. Een logisch uitvloeisel was het uit elkaar groeien van politiek en journalistiek. Ook het publiek liet zijn sporen na wat de verhouding media-politiek betreft. Kees Brants wijst op het proces van individualisering, het afnemend belang van door geloof of ideologie geïnspireerde waarden, toenemende onzekerheid over gevestigde instituties als kerk, omroep, politieke partij en een meer op consumeren gericht gedrag, afgestemd op persoonlijke wensen en aspiraties. Vooral door het toenemende belang van televisie in de politieke communicatie, trad er een proces van ‘mediatisering’ op, waarbij de politiek in hoge mate afhankelijk werd van het functioneren, van de productieroutines en van de nieuwsselectiecriteria van de media. Opnieuw werd de vorm belangrijker dan de inhoud; de verloedering zette in. De talkshow bleek voor de postmoderne cultuur, die begin jaren 80 aanving, het ideale programmaformat.

In het tweede en derde deel komen de ontwikkelingen van nieuwe stijlen en genres ter sprake; zowel op het vlak van nieuws en actualiteiten als in de cultuur- en sportjournalistiek, de persfotografie en de talkshows.

Schrijvende journalistiek

Geconstateerd wordt dat de sport in de schrijvende journalistiek een genre met een zeker amateuristisch gehalte blijft, waarbij journalisten meer dan ooit afhankelijk zijn van de welwillendheid van sporters. Voor de literaire kritiek geldt dit niet. De krant is nog steeds het meest geraadpleegde informatiemedium op het terrein van kunst en cultuur. Aan de ontwikkeling van de persfotografie hebben vooral oorlogen hun bijdragen geleverd. Daarnaast heeft de royalty-verslaggeving de laatste tien jaar een enorme verschuiving doorgemaakt. Haalden de meeste serieuze kranten in de jaren 80 nog de neus op voor roddels en geruchten, sinds een aantal jaren speculeren deze bladen driftig mee. In die ontwikkeling weerspiegelen zich niet alleen de groeiende concurrentie op de mediamarkt en de verschuivende grenzen tussen privé en openbaar, maar bijvoorbeeld ook veranderende opvattingen over het gebruik van bronnen. Het aanbrengen van een hiërarchie in de inhoud van de krant, het vormen van een eigen oordeel over de nieuwsselectie en de opkomst van de grote reportage waren winstpunten van de Eerste Wereldoorlog die ook daarna de inhoud van de kranten gingen bepalen.

Momenteel staat de positie van de dagbladen en de opinieweekbladen echter aardig op de tocht. Gerard Mulder denkt dat dit komt door de niet aflatende drang tot scoren bij journalisten. Wanneer zij meer in de diepte zouden gaan en meer aandacht besteden aan de feiten, spitten naar de feiten achter de feiten, en dat zo duidelijk mogelijk analyseren en opschrijven, dan kan volgens hem de geschreven journalistiek worden gered. Bovendien vindt hij dat elke redactie bij zijn eigen onderwerpkeuzes moet blijven en niet elk moment de concurrent evenaren. Dit zou ten koste gaan van de verdieping.

Televisiejournalistiek

De vijftig jaar televisiejournalistiek, die achter ons liggen, beschrijft Chris Vos als volgt. In de begintijd speelde de televisiejournalist, als verlengstuk van politieke bewegingen, vooral de rol van propagandist. In de volgende fase, die begon in de jaren 60, ontwikkelde de televisiejournalistiek zich tot emancipator, waarbij speciaal de verheffing van allerlei onderliggende en achtergestelde groepen de drijvende kracht achter de journalistiek werd en de banden met de verzuilde politiek gaandeweg losser werden. In de jaren 70 en begin 80 weerspiegelde een politieke polarisering in de samenleving zich in de televisiejournalistiek, waarbij allerlei vormen van actiejournalistiek opgang deden, zowel van links als van rechts. In deze decennia veranderde er overigens veel: in de politiek, de cultuur, maar ook in de economie en de omroeptechnologie. In de jaren 80 ontstond een duidelijke professionalisering en verzakelijking van het vak. In de laatste fase, waarvan de meest opvallende beginmarkering te vinden is bij de oprichting van de eerste commerciële omroep RTL-Veronique in 1989, domineert het economische veld. Er wordt een duaal bestel gevormd dat het monopolie van de traditionele omroepen doorbreekt. De kijkersmarkt raakt gesegmenteerd en omroepen worden gedwongen, ook in het publieke bestel, hun beleid steeds meer te laten bepalen door marktstrategieën. Dat heeft vanaf de jaren 90 geleid tot processen van integratie - zoals bij het ontstaan van Nova en Netwerk - en fragmentatie, het ontstaan van lokale en regionale omroepen, maar ook van journalistieke genres als reality-tv en talkshows. De rol van de televisiejournalist laat zich vanaf de jaren 80 tot nu vooral typeren als die van makelaar; een professionele bemiddelaar in beeldvorming.

Voor de gevestigde journalist betekende televisie een totaal andere benadering. Deze werd geconfronteerd met een blijvende spanning tussen feit en fictie, tussen informatie en amusement. Om zich staande te kunnen houden zijn in de televisiejournalistiek steeds meer vormen van infotainment ingevoerd, waardoor de journalistieke functie is veranderd. Het gaat niet alleen meer om het (politieke) informeren, maar ook om het (persoonlijke) adviseren, amuseren en zelfs zin geven. Deze ontwikkelingen spelen zich af in een

[p. 19]

sterk wijzigend omroepbestel, waarbij de commercialisering, concurrentie en concentratie bepalende begrippen zijn geworden. De opkomst van het televisiejournaal, de actualiteitenrubriek, de ontbijttelevisie en de talkshow getuigen hiervan. Bovendien is er de laatste tien jaar meer en meer sprake van interpreterende journalistiek. Politici komen nog maar in zeer beperkte mate aan het woord, het zijn vooral de verslaggevers ter plekke en de studiopresentator die de kijkers bijpraten over de ontwikkelingen in de campagne.

Netwerkjournalistiek

Het vierde deel van het boek is op de toekomst gericht en gaat over de betekenis van internet, de toenemende convergentie van communicatievormen en organisaties en de relatie van de journalist met het publiek. Nieuwe, elektronische informatiediensten, van teletekst tot internet, rukken op. Zoals men voorheen vreesde dat de radio- en later de televisieomroep de dagbladen overbodig zouden maken, zo dreigen deze omroepmedia nu op hun beurt te worden ingehaald door de elektronica. Is deze vrees terecht?

Ondanks sterk afwijkende technische eigenschappen blijken de nieuwe media in eerste instantie toch sterk bij bestaande praktijken en conventies aan te sluiten. Daarnaast is het gebruik van internet voor journalistiek relevante toepassingen - gemeten naar zowel kwantiteit als kwaliteit - nog betrekkelijk bescheiden, zo stelt Jo Bardoel. Hij ziet de netwerkjournalistiek - naast de geschreven en de radio- en televisiejournalistiek - als vierde journalistieke vorm. Als kenmerken van netwerkjournalistiek noemt hij interactiviteit, multimedialiteit en in het verlengde daarvan hypertekstualiteit, waarbij informatiebronnen worden verbonden en de informatie in lagen wordt aangeboden. Op die manier kan de gebruiker naar believen kiezen voor breedte of diepte in de informatievoorziening. Voorts wordt netwerkjournalistiek gekenmerkt door (a)synchroniteit, waardoor factoren als tijd, periodiciteit en actualiteit minder relevant worden. Burgers gaan in toenemende mate zichzelf bedienen. Daarmee is de kans aanwezig dat de klassieke, verticaal georiënteerde journalist terzijde wordt gezet. De traditionele fundamenten waarop de journalistiek steunt, zoals centralistische technologie, nationaal-politieke en -culturele tradities en een paternalistische professie, zijn aan het afbrokkelen. Door deze ontwikkelingen zal de journalistist moeten veranderen en meer naast dan boven de burger moeten gaan staan.

Verder heeft het hedendaagse postmoderne burgerschap tot gevolg dat de journalistiek haar eenzijde oriëntatie op de politiek en haar politieke functionaliteit dient te verbreden ten gunste van cultuur, economie en persoonlijk leven. Het publiek moet niet alleen als burger, maar evenzeer als cliënt, consument en als mens worden aangesproken. De conclusie van Bardoel luidt dan ook dat de journalistiek zich moet bevrijden van haar preoccupatie met de nationale schaal, en meer oog moet ontwikkelen voor het belang van grootschalige - Europese en globale - en kleinschalige - regionale en lokale - verbanden, alsmede voor nieuwe gemeenschappen los van geografie. Voorts dreigen de nieuwe technologie en economie van de communicatiesector en de daarmee gepaard gaande eervloeiing van mediasectoren en informatiegenres een einde te maken aan de traditionele scheiding tussen de redactionele en commerciële functies. Meer dan ooit zal de dreigende ondergang van de door traditie bepaalde, sterk informele journalistieke cultuur gecompenseerd moeten worden door een betere opleiding, door een adequate afscheiding tussen redactionele en commerciële inhouden, door een ethiek van onafhankelijkheid, betrouwbaarheid en verantwoording, en door steun aan journalistieke inhouden en platforms.

Journalistiek als middel

Nico Drok spreekt over een te ver doorgeschoten ideologie van de journalist als objectieve, onthechte, neutrale buitenstaander die slechts de feiten doorgeeft. Door deze houding heeft de journalist zich volgens hem vervreemd van degenen voor wie hij zegt het allemaal te doen. Postmoderniteit kenmerkt zich door een aantal belangwekkende trendbreuken. De scheiding tussen wonen en werken maakt geleidelijk plaats voor reïntegratie van deze twee, met daaraan gekoppeld een herdefiniëring van het onderscheid tussen publiek en privaat. Het belang van de natiestaat neemt af. De industriële productiewijze, gericht op massaproductie en het transformeren en transporteren van materie en energie, maakt in toenemende mate plaats voor een terugkeer naar een meer ambachtelijke productiewijze, gericht op maatwerk en het transformeren en transporteren van informatie. Nieuws moet gezien worden als een middel ten behoeve van de kwaliteit van de samenleving. Nieuws moet niet het doel zijn, maar slechts een gereedschap. De kern van de journalistiek is niet alleen burgers te informeren, maar ze ook meer te betrekken bij het publieke leven.

Jo Bardoel, Chris Vos, Frank van Vree en Huub Wijfjes, Journalistieke Cultuur in Nederland. Amsterdam: University Press. 512 pp.: ISBN 90-5356-528-0; prijs: 33 euro.