Neerlandia. Jaargang 106

Journalist Steven De Foer houdt Hollanders kritische spiegel voor
● Wim Couwenberg

Steven De Foer vertoefde als correspondent voor zijn krant De Standaard vanaf 1997 vier jaar in Nederland. Bij zijn terugkeer in Vlaanderen stelde hij zijn ervaringen te boek. Het kreeg als titel mee: Onder Hollanders: een Vlaming ontdekt Nederland. Ik heb De Foers boek met veel genoegen gelezen alhoewel hij de Hollanders niet spaart en de vinger legt op een aantal negatieve kanten in hun gedrag zoals hij die door participerende waarneming ervaren heeft. Hij excuseert zich daarvoor in het voorwoord. Maar hij bewijst de naar zelfgenoegzaamheid neigende Nederlanders slechts een dienst door hen onvervaard een kritische spiegel voor te houden.

Hij doet dit in het voetspoor van andere buitenlanders die de laatste jaren eveneens over hun ervaringen met Nederlanders in kritische zin geschreven hebben, o.a. de in Nederland wonende Brusselaar Eric de Kuyper. Gemeenschappelijk element in die publicaties is dat het idealistische zelfbeeld van de Hollanders daarin kritisch getoetst wordt aan de dagelijkse realiteit. Hollanders ervaren dat als ongewenste bemoeizucht, meent De Foer evenals Eric de Kuyper. Maar die kritische toetsing is juist heel nuttig en nodig voor onze nationale zelfkennis, temeer daar we sinds de jaren 90 ook meer geïnteresseerd raken in de beeldvorming over ons in het buitenland. Afgezien hiervan, zijn wij als Nederlanders de laatsten die zich aan die kritische toetsing mogen storen. Wij sparen namelijk zelf andere volken onze kritiek evenmin, ja wij zijn zelfs het meest bemoeizuchtige volk ter wereld, zoals de socioloog Ernst Zahn eens opmerkte. Met de kritische kanttekeningen van De Foer heb ik geen enkele moeite. Wel is wat hij schrijft hier en daar aanvechtbaar en gedateerd.

Complex begrip in voortdurende ontwikkeling

Laat ik voorop stellen dat nationale, i.c. Nederlandse identiteit een heel complex begrip is en bovendien een begrip in

[p. 15]

voortdurende ontwikkeling. Complex is het vanwege heel verschillende tradities en oriëntaties die daarop in onderlinge concurrentie en wisselwerking hun stempel drukken. Ik herleid die tot de bekende twee archetypen van onze identiteit: enerzijds de confessionele, calvinistische domineestraditie die zich manifesteert in de beginselvaste, getuigende, rechtlijnige en moralistische Nederlander; en anderzijds de liberale koopmanstraditie. En die krijgt gestalte in de pragmatische, rekkelijke en zakelijk ingestelde Nederlander. De Nederlandse tolerantietraditie die De Foer zo prijst, is vooral de vrucht van die liberale koopmanstraditie - een traditie van leven en laten leven - en wordt ook veel meer om pragmatische dan principiële redenen gekoesterd. Het gedoogbeleid is daarvan een bekend voorbeeld en sinds de jaren 60 ook onze permissieve, moet-kunnen mentaliteit met Seks voor de Buch als een bekende uitspatting daarvan waarnaar De Foer ook refereert. Maar wat die mentaliteit betreft gaat het om een uitwas, een ontsporing van onze tolerantietraditie, die inmiddels ook omstreden is geraakt.

Onze tolerantietraditie vindt overigens haar grens in de Nederlandse consensustraditie die we cultiveren om bovengenoemde twee zo verschillende tradities vreedzaam te doen samenleven. Nederlanders zijn grote conformisten, stelt De Foer in het voetspoor van andere buitenlandse auteurs. Dat klopt. En dat is een uitvloeisel van die consensustraditie die tegenwoordig als politiek correct gedrag wordt aangeduid. Dat relativeert overigens wel de assertiviteit van Nederlanders in het debat waar De Foer zo van onder de indruk is. Naar buiten toe maakt Nederland daarentegen juist de indruk een heel eigenzinnige natie te zijn, ja een gidsland zoals De Foer ook vindt. Dat illustreert opnieuw de complexiteit van de nationale, Nederlandse identiteit. Die identiteit is zoals gezegd ook in voortdurende ontwikkeling. Dat komt in het boekje van De Foer onvoldoende tot zijn recht. Hij schreef het in een periode waarin de liberale, dus rekkelijke traditie onmiskenbaar de toon aangeeft. Als hij het voor de jaren 60 geschreven had, had hij een heel ander boekje geschreven. Want toen was het juist de confessioneel christelijke traditie die de boventoon voerde dankzij het rigide verzuilde levensklimaat van die tijd. En die traditie benadrukt een heel andere kant van de Nederlandse identiteit.

Achtergrond Hollands moralisme

Wat onze moralistische oriëntatie betreft, die is typisch een vrucht van de confessionele, in het bijzonder calvinistische domineestraditie. Die staat beginselvast voor een bepaald standpunt. Maar de keerzijde daarvan waarop buitenlanders, ook De Foer zo sterk de nadruk leggen is een neiging tot morele arrogantie, ja tot een zekere mate van intolerantie, die gestalte krijgt in de vaak zo drammerig overkomende Nederlander. Niet alleen confessionele christenen geven

Steven De Foer

daarvan overigens blijk, socialisten kunnen er ook wat van. Calvinisme zonder God, zo typeert de socioloog Ernst Zahn het Nederlands socialisme. Wat die moraliserende houding betreft - ‘talking to someone like a Dutch uncle’, zoals de Engelsen dat typeren - is er sinds de jaren 60 niets veranderd, behoudens op één punt. Het zijn sindsdien niet zozeer confessionele christenen die anderen de les lezen, maar veeleer linkse Nederlanders die zich opwerpen als de nieuwe zedenmeesters en die zich op basis van hun seculiere, linkse dogma's en taboes het recht toegeëigend hebben in de publieke opinie uit te maken wat wel of niet deugt. Alles wat zij als rechts benoemen deugt uiteraard niet. Nu veiligheid en rechtshandhaving zo hoog scoren, bekennen zij zich ineens ook openlijk tot deze rechtse waarden die zij zich sinds de jaren 60 jarenlang niet erg serieus wensten te nemen. Zoals gezegd, resulteert die moraliserende houding vaak in een moreel superioriteitsbesef, waar buitenlanders, ook De Foer, zich terecht zo aan ergeren. Die typisch Hollandse arrogantie, die bij-ons-is-alles-beter-pretentie is op de keper beschouwd een kwalijk nationalistisch trekje in een volk dat juist zegt wars van alle nationalisme te zijn. Die arrogantie belast en bemoeilijkt sinds lang de Nederlands-Vlaamse betrekkingen.

Om ons idealistische zelfbeeld in stand te houden, wordt vanouds gretig gebruik gemaakt van allerlei eufemismen ter verhulling van wat een slechte indruk zou kunnen maken en worden pijnlijke affaires meestal bekwaam toegedekt. Wat De Foer hierover opmerkt is volstrekt terzake en dat mogen we ons als Nederlanders aantrekken. Dat

[p. 16]

sterk ontwikkelde morele zelfbewustzijn gaat hand in hand met een saillant gebrek aan cultureel zelfbewustzijn, ja met een cultureel madurodamcomplex zoals de Britse historicus S. Schama dat eens noemde. Is er een land in de wereld dat zichzelf in cultureel opzicht zo weinig serieus neemt als Nederland, roept onze dichter des vaderland Gerrit Komrij verbitterd uit. De snelle verengelsing van het Nederlandse taalgebied heeft daar ook alles mee te maken. De kritiek van De Foer op dit punt is alleszins terecht. Dit gebrek aan cultureel zelfbewustzijn belast sinds lang eveneens de Nederlands-Vlaamse betrekkingen.

Slapende polderdemocratie klaarwakker geschud

Waarom leeft een verouderd instituut als de monarchie nog zo sterk in een zo democratisch en progressief land als Nederland, vraagt De Foer zich verwonderd af. Maar is Nederland wel zo democratisch? We hebben vanouds een ijzersterke regententraditie die het volk zoveel mogelijk op afstand houdt bij de politieke besluitvorming. Nederland is ook een van de zeer weinige landen waar de volkssoevereiniteit nog altijd niet grondwettelijk erkend is. En zijn we wel zo progressief? In ethisch opzicht zeker, maar dat dateert pas sinds de jaren 60. In het algemeen is onze politieke cultuur echter veeleer te typeren als dynamisck-conservatief, het voorzichtig stapsgewijze aanpassen van de bestaande orde aan veranderende omstandigheden. Op p. 92 relativeert De Foer trouwens zelf die progressieve mentaliteit wanneer hij de Nederlandse afkeer van conflicten signaleert, belichaamd in het zogenaamde poldermodel en resulterend in een beleid dat gericht is op het zoveel mogelijk in stand houden van de bestaande orde.

Dat poldermodel staat overigens weer volop ter discussie evenals eerder, in de culturele omwenteling van de jaren 60. En dat geldt ook voor de Hollandse zelfgenoegzaamheid, die De Foer als oorzaak ziet van wat hij het Nederlandse geluk noemt. Vergeleken met andere naties hebben we als Nederlandse natie in onze geschiedenis ongetwijfeld veel geluk gehad. We zijn een historisch verwende natie die veel minder last gehad heeft van de grilligheden van het historische lot dan bijvoorbeeld Vlaanderen. Maar die zelfgenoegzaamheid wordt gelukkig periodiek ook door Nederlanders zelf ter discussie gesteld. Zoals nu opnieuw het geval is dankzij de leefbaarheidspartijen op lokaal en Leefbaar Nederland en de lijst-Fortuyn op landelijk niveau. Van beide kanten wordt, zoals ook in het buitenland is opgemerkt, fors van leer getrokken tegen de zelfgenoegzame, arrogante en besloten bestuurscultuur van de gevestigde partijen. Op het succes van die aanval op lokaal niveau, i.h.b. op dat van Leefbaar Rotterdam, is in de Vlaamse pers met zeker leedvermaak gereageerd. Men interpreteerde dat als een pijnlijke ontmaskering van de morele pretenties van Nederland. Ook daar blijkt extreem-rechts nu aan te slaan, meent men. Maar dit is m.i. een fraai staaltje van ‘hinein interpretieren’. Dat succes duidt niet zozeer op een extreem-rechtse reactie, maar veeleer op het definitieve verval van het oude politieke bestel dat berust op volstrekt verouderde ideologische scheidslijnen. Dat verval is na de oorlog al ingezet door de linkse Doorbraakbeweging en nadert nu zijn voltooiing met de opkomst en het succes van posttraditionele partijen als de leefbaarheidspartijen en de lijst-Fortuyn.

L'état c'est nous, zo karakteriseert De Foer de politieke cultuur in Nederland. Was dat maar waar! De Nederlandse staat is vanouds veeleer een onderonsje van Hollandse regenten. En dat is nog steeds zo. En daar wordt opnieuw en nu waarschijnlijk met meer succes dan in de jaren 60 tegen van leer getrokken. De slapende polderdemocratie waar De Foer het over heeft, is klaarwakker. En dat werd hoog tijd.

Eetcultuur

Zeker niet gedateerd is wat De Foer schrijft over de Hollandse omgangscultuur. Over het algemeen blijkt het buitenlandse beeld van Nederland tamelijk positief te zijn. Maar er zijn uiteraard ook enige negatieve aspecten die door buitenlanders gesignaleerd worden. Behalve onze bemoeizucht en morele arrogantie betreft dat vooral onze directheid in de omgang. Die wordt door buitenlanders, ook door De Foer, ervaren als nogal onbeleefd, ja als lomp en bot. Dat is sinds de jaren 60 alleen maar erger geworden toen afgerekend werd met de traditionele deftigheid van de Hollandse burgercultuur waarin nog wel een zeker decorum in stand gehouden werd.

De Hollandse eetcultuur krijgt er ongenadig van langs in het boekje van De Foer. Die is ongetwijfeld inferieur aan die in België. Maar De Foer overdrijft wel. Onder invloed van een meer hedonistische mentaliteit sinds de jaren 60 is onze eetcultuur er toch wel op vooruit gegaan en verrijkt met steeds meer buitenlandse culinaire invloeden zozeer zelfs dat we kunnen spreken van een zekere globalisering van de Hollandse eetcultuur. Als die eetcultuur echt zo slecht is als De Foer suggereert, hoe verklaart hij dan het Hollandse gezegde dat de liefde van de man door de maag gaat? En als hij nogal denigrerend schrijft over bepaalde typisch Hollandse gerechten, is hier dan niet veeleer sprake van een kwestie van smaak? Hoe dit zij, als Nederlanders mogen we blij zijn met deze kritische reflectie op onze stijl van leven en denken door een Vlaming die ons al met al goed gezind is maar ons op zijn beurt hier en daar de les leest. Een les die we veelal ter harte kunnen nemen.

Steven De Foer, Onder Hollanders: een Vlaming ontdekt Nederland.
Amsterdam: Balans, 2001.
176 pp.; ISBN: 90-5018-563-0; prijs: 13.50 euro.