Neerlandia. Jaargang 106

(2002)– [tijdschrift] Neerlandia– rechtenstatus



[pagina 6]
Muziek A. Boone, auteur van Het Vlaamse volkslied in Europa Het is eigenlijk gedaan met het volkslied ● Tekst en foto's: Guido Logie ‘Voor mij is het duidelijk dat Europa allang bestond voor de politiek er zich mee bezig gehouden heeft. En die realiteit zit, volgens mijn onbescheiden mening, in de Grieks-Latijnse traditie. Onze ballade Er waren eens twee koningskinderen is van Griekse oorsprong. Het christendom heeft een enorme invloed gehad. De theologie, voor zover ze tot het volk was doorgedrongen. En vooral de feesten die een grote weerslag hadden op het dagelijkse bestaan van het volk.’ Dat zegt pater Albert Boone, s.j. Hij is de auteur van Het Vlaamse volkslied in Europa, een monumentale studie in twee delen, tezamen meer dan 2.000 pagina's, bijzonder verzorgd uitgegeven door Lannoo in Tielt. Boone was er zo'n kleine 30 jaar voltijds mee bezig; hooguit wat priesterwerk zorgde voor kleine onderbrekingen. ‘Zoiets is erg tijdrovend,’ aldus pater Boone, ‘en vergt een grote intellectuele energie om alles samenhangend bij elkaar te houden.’ Voor dat monnikenwerk ontving Albert Boone vorig jaar tijdens een stijlvolle viering in de kapel van de Jesu-residentie in Brussel uit handen van Els Ruijsendaal, algemeen voorzitter van het ANV, een Visser-Neerlandiaprijs. Boone gaf van '50 tot '58 les en was daarna zes jaar redactiesecretaris van De Linie. Toen het blad opgegeven werd, keerde hij nog twee jaar naar de klas terug. ‘Toen was het vuur eruit. Het kon me allemaal niet meer zo schelen. Dat past niet voor een goede leraar. Hij moet boos worden en persoonlijk beledigd zijn wanneer een conjunctief verkeerd gebruikt wordt. Ik was dat kwijt en na twee jaar was het dan ook gedaan. Ik heb dan andere dingen gedaan.’ De bejaarde jezuïet sukkelt nu met zijn gezondheid. Hij begint het interview met een korte exposé van zijn handicaps: horen lukt nog enigszins met een hoorapparaat, zien is er nog nauwelijks bij. Maar de geest wandelt nog helder en kwiek door het o zo vertrouwde landschap van het Nederlandse volkslied. Visser-Neerlandiaprijswinnaar Albert Boone, s.j. met Els Ruijsendaal, algemeen voorzitter ANV.
Grote wederzijdse beïnvloeding - Vanwaar uw interesse voor het volkslied? Albert Boone: ‘Dat is een lange geschiedenis. Mijn ouders wilden dat hun zonen piano zouden leren spelen. Ik had daar geen speciale aanleg voor. De pianoleraar vond wel dat ik een behoorlijke stem had. We hadden thuis een mooi liederenboek van Hullebroeck met pianobegeleiding. De leraar speelde en ik moest zingen. Toen ik als jongen van elf enkele dagen op het bisschoppelijke O.-L.-Vrouw-college in Oudenaarde was - ik zeg er graag bij dat ik als jezuïet niet uit een aquarium gevist ben, ik kwam niet uit een jezuïetencollege - vroeg een leraar me of ik niet wilde zingen. Ik moest het wel eerst aan mijn ouders vragen. Tot mijn verbazing vonden die het goed. Ik heb dan zes jaar gregoriaans gezongen. Na Hullebroeck is dat wel een afstand. Als opening naar de massa van de melodie met tekst is dat formidabel, als melodische massa is het gregoriaans een waardevol, monumentaal ding. In die tijd was er een soort mode van het Duitse romantische lied. Het werd in de jaren 30 veel gezongen door universiteitsstudenten. Dat heeft wel zijn invloed gehad op het secundaire onderwijs. Ik heb toen veel van die Duitse liederen gezongen. Ik ben daarvan “genezen” door het verschijnen van een Nederlands liederbundeltje van Joep Pollmann, Nederland's volkslied. Daarin staat heel wat van de grote, klassieke, Nederlandse liedermassa van de 15e en 16e eeuw. Voor onze Nederlandstalige muziekcultuur is
[pagina 7]
dat nog altijd een formidabele bron: zeer mooie teksten en liederen. De Duitsers, die vinden dat bij hen alles veel beter is, zijn jaloers op de melodieën van de Nederlandse volksliederen van de 15e en de 16e eeuw. Ze bewonderen die. Terloops: het enerveert sommige musici wel dat er relatief weinig over muziek gesproken wordt in mijn werk, maar vooral over teksten. Ook Vic Nees, die mijn boek zeer bewondert, heeft me gezegd: “Er is toch relatief weinig over muziek.” Dat klopt wel. Ik ben geen vakmusicus, ik heb nooit muziek gestudeerd. Ik heb mijn kennis opgedaan door zelfstudie. In heel Europa zijn de volksliederen vooral opgetekend door musici. Men kan hen daar niet dankbaar genoeg voor zijn maar vaak waren ze tevreden met de melodie. Neem Daer was een sneeuwwit vogeltje. Dat is een heel verhaal. Velen kennen een paar strofen van buiten maar weten niet waar het lied over gaat. Het is het verhaal van een afgewezen liefde. Dat is voor mij een nogal duidelijk bewijs dat men in de traditie van het volkslied bij ons nogal makkelijk is blijven hangen aan een bekoorlijke melodie met een paar strofen.’ - Maar hoe begon u aan de studie van het Nederlandse volkslied en wanneer begon u over het samenstellen van een boek te denken? A. Boone: ‘Ik heb nooit gedacht aan het samenstellen van een boek. Na al die ontwikkelingen in mijn belangstelling voor het Nederlandse volkslied dacht ik dat het goed zou zijn om er iets meer over te weten. In '72 had ik enkele werkjes af, onder meer mijn medewerking aan Verschuerens modern woordenboek. Ik moest aan iets nieuws beginnen en dat moet ik als jezuïet met mijn oversten bespreken. Ik stelde voor om een serieuze studie over het volkslied te maken. Mijn overste kende daar niets van maar hij had een goede engelbewaarder - nu monseigneur Luc De Hovre (die dan ook bij de uitreiking van de Visser-Neerlandiaprijs aan zijn confrater aanwezig was, n.v.d.r.). Die kende er wel wat van en mijn verzoek viel in vruchtbare aarde. Miju provinciaal gaf me de toestemming en zei erbij: “Kom binnen zes maanden niet zeggen dat je geen werk meer hebt.” Ik heb hem kunnen geruststellen en het spijt me dat ik hem het boek niet meer in handen heb kunnen geven om te bewijzen dat er iets van terechtgekomen is. Ik ben begonnen met liederen te bestuderen. Hoe zit dat in elkaar? Hoe gaat dat? Men kan niet lang met het Nederlandse volkslied bezig zijn, of men merkt dat er een zeer grote Europese beïnvloeding is, in alle richtingen. Het Nederlandse volkslied bestaat niet op zichzelf. Het heeft invloed ondergaan van praktisch heel Europa. Maar in Europa is er ook invloed van het Nederlandse volkslied. Die is niet massaal maar die is er. De Nederlandstalige versie van het lied Heer Halewijn is een van de mooiste van Europa en gezien de hele structuur van melodie en tekst zou dat wel de oorspronkelijke vorm kunnen zijn die invloed heeft gehad op de vorming van andere versies in Europa. Maar men moet daarin voorzichtig blijven en ik durf ook niet zeggen dat het zeker van Vlaamse oorsprong is. Door het ontdekken van die grote wederzijdse beinvloeding ben ik me daar stilletjes aan beginnen op toe te leggen. Dat maakte dat ik meer talen moest kennen. Door mijn jezuïetenvorming kende ik Spaans. Met het Frans en het Latijn erbij, is het Italiaans, het Portugees en het Catalaans dan zeer makkelijk toegankelijk. Ik beschikte dus over heel wat liederen die ik kon lezen, natuurlijk ook in het Duits en het Engels. Dan ben ik begonnen met Deens Het meisjeskoor Aloeëtte uit Oudenaarde onder leiding van dirigent Johns Jourquin. en wie Deens kan lezen, leest ook Noors en Zweeds. Vervolgens ben ik door een prettige samenloop van omstandigheden in Bulgarije terechtgekomen en ben ik Bulgaars beginnen te leren, hier aan de universiteit van Brussel, van een Bulgaarse lerares die in dienst was van de ambassade. Zo ging voor mij de wereld van het Slavische lied ook open maar ik moet daar bescheiden in zijn: de Slavische wereld is ontzettend groot. Ik kan geen Pools en geen Russisch lezen maar ik kan me wel behelpen. En godzijdank bestaat er heel wat in vertaling. Mijn kennis van het Slavische lied is vooral beperkt tot het Bulgaarse. Het is indrukwekkend: de Bulgaren bezitten 300.000 opgeschreven volksliederen. Dat ligt aan hun geschiedenis met hun bezetting door de Turken die het analfabetisme in de hand werkte waardoor de orale voortzetting bevorderd werd. En er zijn niet zoveel Bulgaarssprekenden als Nederlandssprekenden. Wij komen niet aan 100.000 volksliederen, denk ik. Vergeleken met wat er daar voor handen is, is ons rijke volkslied arm.’
Het Nederlandse volkslied - U heeft het voortdurend over het Nederlandse volkslied. In de titel van uw studie staat het Vlaamse volkslied. Hoe zit dat?
[pagina 8]
A. Boone: ‘Ik ben leraar geweest van de tweede middelbare, die vroeger poësis heette. Ik heb daar onder andere Pindaros gelezen. (Citeert een vers uit de eerste Pythische ode in het Grieks, vertaalt dan.) “Goudene lier, gemeenschappelijk bezit van Apollo en van de zwartharige muzen.” Ik vond dat een mooie titel voor een boek. Toen ik met het boek begon, was het de bedoeling dat het De Gouden Lier als titel zou hebben. En in mijn computer heeft het boek nog steeds als titel De Lier. Dat is mijn titel. Pater Boone met Els Ruijsendaal. Ik ben met het typoscript eerst bij uitgeverij het Davidsfonds geweest maar daar hebben ze het afgewezen met het wonderlijke argument: het beantwoordt wel aan veel van onze normen maar niet aan allemaal. Toen ik dan bij Lannoo kwam, die het wel wou uitgeven, zei hij daarover: “Gemeenplaats! Gemeenplaats!” Ik had de indruk dat hij onder de indruk was van de massa: er zitten 1.000 liederen in, en daarvan een 8 à 900 met melodie. Hij heeft het duidelijk met zeer grote liefde uitgegeven. Maar de titel De Gouden Lier, nee, dat was het niet, dat koopt geen mens, dat verkoopt niet. Toen vroeg hij: “Waarover gaat het eigenlijk?” “Over het Vlaamse volkslied in Europa,” zei ik. Dat was dus een goede titel. Ik wees er toen op dat hij moest oppassen met het woord Vlaams want het boek gaat over het volkslied van het hele Nederlandse taalgebied en het gebruik van het woord Vlaams kan bij Nederlanders wel bezwaren oproepen. Men heeft me dan uitgelegd dat het Nederlandse volkslied in Vlaanderen niets zegt. En in Nederland verkopen de Vlaamse boeken zeer moeilijk: of er nu Vlaams of Nederlands in de titel staat, dat zal er niets aan veranderen. Maar in Vlaanderen zegt de klank van het Vlaamse volkslied wel wat. En na een lichte ruzie heb ik dan toegegeven. Er staan heel wat Noord-Nederlandse liederen en bundels in. Toen een Nederlandse criticus liet horen dat ik blijkbaar niets kende van wat in Nederland verscheen, bewees hij dat hij mijn boek niet had gelezen. Ik heb wel vernomen dat de titel Het Vlaamse volkslied op bezwaren stootte bij de toekenning van de Visser-Neerlandiaprijs. Men is er overheen geraakt omdat er ook vanuit Nederland zeer gunstige besprekingen gekomen zijn.’ - Hoe ging u te werk? Ging u bijvoorbeeld ter plekke liederen opnemen? A. Boone: ‘Ik ben nooit ergens naartoe gegaan om volksliederen op te zoeken. Maar ik heb me overal de bundels met volksliederen uit die landen aangeschaft. Ik heb mijn hele collectie inmiddels naar de Albertina (de Koninklijke Bibliotheek in Brussel, n.v.d.r.) gebracht waar al een mooie verzameling bestond van een joodse dame die hier jarenlang gewerkt heeft. Ik had wellicht - met een zekere ijdelheid gezegd die u me moet vergeven - de grootste collectie van Roemeense volksliederen die er in België te vinden was.’ - Maakte u ook gebruik van opnames? A. Boone: ‘Ik had ook banden. Dat is weer een verhaal. Rik Daems had een hele collectie volksliederen in heel Vlaanderen opgenomen op band. Die banden zaten en zitten nog altijd, denk ik, bij de openbare omroep, nu VRT. Ik vroeg Daems of het niet mogelijk zou zijn die te beluisteren. Hij was daar eerst niet zo voor te vinden. Maar op een keer dat ik met hem en zijn vrouw stond te praten, vroeg ze: “Rik, waarover gaat dat? Allez, over die banden, je moet daarover toch geen moeilijkheden maken.” En daarmee was de zaak in orde en kreeg ik toegang tot die banden. Dat was een enorme massa. Ik heb ongeveer een jaar aan de transcriptie ervan gewerkt. Een band is alleen geluid, transcriptie is melodie en tekst. En het is, denk ik, voor iemand die werk wil doen als ik, nagenoeg onmisbaar om het volk te horen zingen. De gewone mens horen zingen. Hoe spreekt hij de taal uit? Met een Frans woord dat ik, ik weet niet waar gevonden heb: endimanchement. Als het volk zingt, zingt het op zijn zondags. De taal, de melodie, de uitspraak, de vorm, de accentuering is endimanchement. Het was voor mij zeer boeiend om die banden van Daems te beluisteren. Dat waren honderden liederen, een beetje van alles. Ik moet mijn hoedje afnemen voor Daems. Hij heeft me erg geholpen.’
Volkslied bestaat nog nauwelijks - Wat is een volkslied eigenlijk? A. Boone: ‘Als men spreekt over het volkslied moet men
[pagina 9]
beginnen met een duidelijk begrip ervan. Dat heb ik ook met mijn boek gedaan. Ik ben begonnen met een internationaal geaccepteerde definitie van het volkslied. Dan kan men werken. Het komt vooral hierop: de voortzetting van liederen door en langs en met het volk, de creatieve behandebug ervan door het volk, het volk dat zijn lied als zijn eigendom behandelt en het zo doorgeeft. Het kan natuurlijk opgetekend worden maar niet alleen dàt is het volkslied. Wat verder nog gezongen wordt, en veranderd en omgewerkt, en creatief doorgegeven, is evenzeer het volkslied. Het is gebeurd dat men mijn gezag wilde gebruiken om te antwoorden op de vraag wie de echte, authentieke volksliedvorm had. Ik kan dat niet zeggen.’ - Het volkslied behoort tot de orale traditie? A. Boone: ‘Ja.’ - Ook nu nog? A. Boone: ‘Ook nu nog.’ - Leeft het volkslied nu nog even sterk als vroeger? A. Boone: ‘Dat is een boze vraag. Ik moet helaas nee zeggen. Het is eigenlijk gedaan met het volkslied. Het bestaat nog nauwelijks. Het volkslied is: een lied dat ik mijn moeder hoorde zingen en dat ik verder zing en dat mijn kinderen ook verder zingen nadat ze het van mij hebben gehoord. Mijn moeder heeft het wat veranderd, ik heb het wat veranderd en mijn zoon zal het ook wat veranderen.’ - Dan nog een boze vraag. De liederen die gezongen werden op de viering naar aanleiding van de uitreiking van de Visser-Neerlandiaprijs, onder meer De Liermolen van Vic Nees, zijn dat volksliederen? A. Boone: ‘Ik denk dat het volksliederen zijn, al zitten we hier op de rand. Het zijn liederen die besteld zijn door de voorzitter van de Belgische Maalders voor een congres. Hij vroeg me of ik volksliederen kende over molenaars. Hopen had ik er. Ik heb er een stelletje bij elkaar gezocht en die man gevraagd of hij het ermee eens was dat een musicus die zou behandelen. Hij ging akkoord en ik heb die dingen aan Vic Nees gegeven. Nees heeft op basis van die liederen een suite gemaakt die hij De Liermolen heeft genoemd. De Liermolen is de mooie naam van een molen in Grimbergen Vic Nees en pater Boone. waar Nees woont. Een keer dat liederen gedrukt zijn, meerstemmig bewerkt, uitgegeven, dat ligt op de rand. Dat is geleerde muziek, dat zijn geleerde liederen. Ik heb eens horen zeggen dat het religieuze volkslied, een keer dat het opgetekend wordt, ook meteen dood is. Ik ben half geneigd om degene die dat zei, gelijk te geven. Een keer dat een religieus lied een kerklied geworden is, zit het vast. Volkslied is geen titel van kwaliteit, het is een soort. Er zijn zeer mooie en zeer lelijke volksliederen. Ik heb teksten gemaakt - één van mijn vele zonden - die nu nog altijd gezongen worden maar dat zijn geen volksliederen.’ - Wat wij verstaan onder folk, dat zijn ook geen volksliederen? A. Boone: ‘Ik denk het niet, nee. Maar ik mag dat niet luid zeggen of ze zullen me dat kwalijk nemen. Maar ze doen ook veel goeds, in die zin dat ze een massa volksliederen tot het volk brengen. De mensen opnieuw leren zingen, dat is, denk ik, altijd weldoend. Maar een keer dat men begint te werken zoals zij doen, komt er iets bij dat enerveert: dat is die zucht om het alleen in het dialect te doen. Dat klopt niet, denk ik. Men wil geen minderwaardige dingen maken. Men wil mooie liederen hebben, de mooiste waren goed genoeg. Ze wilden mooie teksten en ze moesten goed zijn. Ze wilden ook buiten de eigen kring begrepen worden en dan zing je geen dialect.’ Albert Boone: Het Vlaamse volkslied in Europa. Tielt: Lannoo, 1999. 2 delen. Prijs: 74,50 euro.