Neerlandia. Jaargang 106

[p. 27]

Geschiedenis
Laveren te midden van de polarisering
● Joris Dedeurwaerder

De verkiezing in 1910 van Frans Van Cauwelaert (1880-1961), door zijn aanhangers bejubeld als de Messias van Vlaanderen, tot lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers had, zo blijkt uit het tweede deel van Lode Wils' biografie Frans Van Cauwelaert en de barst in België 1910-1919, in de rangen van de Vlaamse Beweging grote verwachtingen gewekt. In september 1910 hield hij tijdens de openingsvergadering van de Vlaamse wetenschappelijke congressen de indrukwekkende openingstoespraak Universiteit en Volksleven. Die congressen vonden plaats in het kader van de propaganda voor de vernederlandsing van het hoger onderwijs in Vlaanderen. Het waren jaarlijkse manifestaties waar Vlaamsgezinde academici demonstreerden dat wetenschappelijk onderwijs mogelijk was.

Van Cauwelaert werd opgenomen in de Hogeschoolcommissie, een in 1907 opgerichte pluralistische commissie van academici en politici die een voorstel tot vernederlandsing van de Gentse universiteit hadden geformuleerd en een propagandaoffensief voor de aanneming van dat voorstel hadden opgezet. Samen met de liberaal Louis Franck (1868-1937) en de socialist Camille Huysmans (1871-1968) nam Van Cauwelaert nu het voortouw in de campagne voor de Vlaamse Hogeschool: een samenwerking over de partijgrenzen heen die ondanks de scherpe Belgische politieke tegenstellingen tot 1914 standhield.

De biograaf beschrijft hoe de jonge volksvertegenwoordiger, laverend te midden van de polarisering, zijn politieke loopbaan opbouwde, zijn machtspositie in de katholieke partij verstevigde, stappen ondernam met het oog op benoeming of promotie van bekwame flaminganten, zowel

[p. 28]

vrijzinnige als gelovige, de belangen van zijn Antwerpse achterban behartigde en vooralsnog het onbeperkte vertrouwen genoot van de hele katholieke Vlaamsgezinde openbare opinie. Met zijn medestanders werkte hij - door de oprichting van een landsbond, een secretariaat, een netwerk van arrondissementele, kantonale en gemeentelijke bonden - stelselmatig aan het veroveren van de katholieke partij. De welsprekende politicus wist zich bovendien verzekerd van zijn invloed bij de clerus en bij de studenten- en scholierenbonden. Wils portretteert treffend zijn optreden: ‘Vanaf zijn eerste parlementaire zittijd kwam Van Cauwelaert over als een centrale figuur in de taalkwestie, op wie tegenstanders hun aanval richtten. Al erkenden ze dat hij goed Frans sprak, ze protesteerden hevig omdat hij toch zoveel Nederlands praatte. Hij was niet zomaar een flamingantische klager als Pieter Daens van Aalst of als het Antwerpse buitenbeentje in de liberale partij, Leo Augusteyns. Hij was van meet af een man met gezag - champion flamingant de la droite zoals Anseele hem noemde - die goed met zijn oudere Antwerpse collega Adelfons Henderickx samenwerkte, maar hem al snel overschaduwde. Hij was de geleerde professor, de man van wie Hendrik Elias later zou getuigen dat hij als enige kamerlid welsprekend was in beide landstalen. Hij maakte trouwens ook in Nederland naam als redenaar voor katholieke intellectuele genootschappen.’

Van Cauwelaert was toen ook in Nederland een graag gehoord spreker. Katholieke verenigingen deden een beroep op hem in hun strijd tegen de anti-modernisten, die de intellectuele achterstand van de katholieke volksgroep bestendigden door hun zeer conservatieve houding ten aanzien van kunst en wetenschap, vrouwenemancipatie en sociale beweging. Hij trad ook wel eens op als Nederlands correspondent voor de krant Le XXe siècle.

Makkelijk was het bepaald niet om te beantwoorden aan de verwachtingen van zijn achterban jegens hem. De polarisering tussen de katholieke meerderheid en de antiklerikale oppositie - liberalen en socialisten - was groot. Vooral het onderwijsbeleid was in de Belgische politiek een permanente bron van heftige politieke botsingen. Zoals in zijn vroegere publicaties, onderstreept Wils dat na de invoering van de evenredige zetelverdeling in 1899 de versterkte oppositiepartijen onder de druk van de wallingantische agitatie maatregelen ter bevordering van het gebruik van het Nederlands gingen bestrijden als klerikale verdrukking.

Ook Van Cauwelaert was in de eerste plaats een belijder van de katholieke levensbeschouwing en haar moraal. Met zijn ideeën over de vernederlandsing van het onderwijs betrad de katholieke volksvertegenwoordiger een terrein waar het episcopaat alle overheidsbemoeienis afwees en dat in de katholieke meerderheid derhalve zeer gevoelig lag.

Hij nam in 1912 het initiatief tot oprichting van de Katholieke Vlaamse Kamergroep, een fractie binnen de weinig strak georganiseerde meerderheidsfractie. De groep moest door gezamenlijke studie en voorbereiding van de parlementaire werkzaamheden de verstandhouding en eensgezindheid onder de katholieke Vlaamse kamerleden bevorderen. Spoedig waren 22 van de 73 in de Vlaamse arrondissementen en in Brussel verkozen volksvertegenwoordigers er lid van. In de groep zou er voortdurend onenigheid zijn over de vraag of het opportuun was dat katholieke gekozenen samen met leden van de oppositie optraden voor het doordrukken van vernederlandsingsvoorstellen.

Een eerste vuurproef was de behandeling van de legerwet: de regering wilde in het licht van de toenemende oorlogsdreiging de dienstplicht veralgemenen en het leger uitbreiden. De Vlaamsgezinden dachten van de gelegenheid gebruik te kunnen maken om iets te doen aan de wantoestanden van het leger. De pas afgezwaaide Ernest Claes beschreef op een vergadering van de Katholieke Vlaamse Landsbond de nagenoeg totale verfransing die daar heerste. De Katholieke Vlaamse Kamergroep formuleerde in januari 1913 bij amendement een aantal hervormingen: provinciale rekrutering in eentalige regimenten, splitsing naar taal van de scholen waar toekomstige onderofficieren werden opgeleid, tweetaligheid van de onderwijsinstellingen voor officieren.

Maar toen de regering de vertrouwenskwestie stelde, bond de Kamergroep in. Regeringsleider de Broqueville was als gevolg van een aangekondigde en begonnen socialistische staking in het geheim aan het onderhandelen met de oppositie over een grondwetsherziening en invoering van het algemeen stemrecht. De oppositieleiders stemden in met zijn onbetekenend ontwerp van taalwet. De Vlaamse Kamergroep zwakte de eis tot splitsing naar taal in regimenten af tot splitsing in compagnieën, maar in mei wees de regering ook dat af. Slechts 14 leden stemden vóór. De Kamergroep faalde bij de eerste schermutseling. De ontgoocheling in de buitenparlementaire Vlaamse Beweging was groot.

Korte tijd later was de schoolkwestie opnieuw aan de orde. De regering wilde de leerplicht invoeren, de salarissen van de leerkrachten verhogen, hun opleiding verbeteren, de kosteloosheid van het basisonderwijs uitbreiden en het verbond van kinderarbeid van twaalf op veertien jaar brengen, de financiële ongelijkheid van het katholieke onderwijs gedeeltelijk verhelpen. Voor de oppositie was dat laatste onaanvaardbaar. Opnieuw leek het ontwerp een gelegenheid om er een aantal Vlaamse eisen door te drukken. De Kamergroep stelde amendementen op. Ze ging ervan uit dat de regeling territoriaal moest zijn en niet individueel. Vlaanderen was te zwak om inwijkelingen op te slorpen en in Wallonië werden de Vlamingen toch opgeslorpt. Het amendement bepaalde dat de moedertaal van de meerderheid van de leerlingen de voertaal van de school

[p. 29]

moest zijn, behalve in de tweetalige gemeenten. Van Cauwelaert en de leden van de groep wilden toch in tegenstelling tot radicale woordvoerders uit hun achterban van de goedkeuring van hun amendementen een absolute voorwaarde maken voor het aannemen van de schoolwet.

Maar de amendementen van de groep werden mede ondertekend door Franck en Huysmans. Onderwijsminister Prosper Poullet noemde het beklemtonen van de territoriale eentaligheid in strijd met de nationale eenheid. Verder dan een bepaling dat de inspectie ervoor zou zorgen dat het grondig aanleren van de moedertaal niet in gevaar werd gebracht door een voortijdig onderwijs van de tweede taal wilde hij niet gaan. Weer gingen daarop leden van de Kamergroep achter de regering staan. Het territorialiteitsbeginsel werd in eerste lezing verworpen. Aangenomen werd wel het beginsel dat in alle scholen de moedertaal de voertaal zou zijn voor het lager onderwijs. De regering kon gedeeltelijke afwijkingen toestaan in Brussel en in de tweetalige gemeenten, waartoe de minister onder meer ook Leuven rekende. Als gevolg van de beroering die hierover in Vlaanderen ontstond, deed de regering toch een stap achteruit: Poullet was bereid de tweetalige gemeenten te beperken tot Brussel en de taalgrens.

De eindbalans was in de ogen van de militante achterban vooralsnog minder gunstig dan de katholieke propaganda en de volksvertegenwoordigers het na de eindstemming hebben voorgesteld. Ongetwijfeld had Van Cauwelaert door zijn compromisbereidheid zijn positie in zijn partij verstevigd. Maar het zou blijken dat, de vele sympathiebetuigingen van priesters, seminaristen en studenten ten spijt, een deel van die achterban, vooral in Antwerpen en in Oost-Vlaanderen, hem niet langer volgde. De krijtlijnen van de dissidentie die tijdens Wereldoorlog I in het activisme en daarna in de Vlaams-nationalistische partijvorming aan de dag zouden treden, werden in 1914 zichtbaar. Zoals Wils opmerkt, een anti-Belgische stroming was er toen vooralsnog niet.

Toen de Duitse troepen in de herfst van 1914 naar Antwerpen oprukten, werd Van Cauwelaert op initiatief van de kamervoorzitter belast met de opvang van Belgische vluchtelingen in Nederland. Hij zou er de hele oorlog verblijven. Hij werkte er onbezoldigd voor het officieel Belgisch Comité, bezorgde het Belgische leger boeken en kranten voor de gewonde soldaten, deed zakenreizen in opdracht van de firma van zijn vriend Lieven Gevaert en maakte daarvan gebruik om, terwijl de oorlog de Belgische politici tot godsvrede op het politieke front had aangezet, contacten te leggen met het oog op de Vlaamse Beweging.

Spoedig moest Van Cauwelaert positie kiezen ten aanzien van de Flamenpolitik. Wils bevestigt hier zijn vroegere analyse. Het was een politiek die voortvloeide uit het Duitse oorlogsdoel, de Angliederung van België en Nederland. Duitsland moest daarom de positie verwerven van natuurlijke beschermer en trouwe vriend van de Vlamingen. Daartoe maakte het gebruik van de sympathie voor de Vlamingen en voor Duitsland die bij de Nederlandse protestantse elites heerste. Door maatregelen voor te stellen en door te voeren waarvoor de Vlaamse Beweging voor 1914 was opgekomen, wilde Duitsland de ondanks inval, bezetting en moordpartijen zwaar geschokte Vlamingen aan zijn kant krijgen en aldus de Belgische staat ontwrichten. Het zou daarvoor geleidelijk de medewerking krijgen van bekende Vlaamsgezinden: de activisten. Scherper dan de meeste andere flaminganten doorzag Van Cauwelaert spoedig de gevaren van die Duitse politiek, niet alleen voor de Belgische staat, maar vooral voor de Vlaamse Beweging en de Vlamingen zelf. Ondanks de campagne die weldra tegen hem werd gevoerd, bestreed hij vanuit Nederland de Duitse politiek en het activisme. Een ondankbare taak, vooral omdat gedurende de hele oorlog de Belgische regering zelf totaal geen blijk gaf van tegemoetkoming ten aanzien van de Vlaamse Beweging en haar optreden de activisten voortdurend argumenten aan de hand deed.

Hij bereidde ondertussen de naoorlogse strijd voor. Hij schreef in het blad Vrij België en stichtte het Vlaams-Belgisch Verbond, dat op een landdag in januari 1918 het ‘minimumprogramma’ goedkeurde: de officiële erkenning van de evidente tweeledigheid van België en de administratieve aanpassing eraan door vernederlandsing van het onderwijs, de justitie en de openbare besturen in Vlaanderen, alsook een hervorming van de centrale administratie en een herindeling van het leger. Hoezeer Van Cauwelaert zich in 1918-1919, na de Duitse nederlaag en de ineenstorting van het activisme, daartoe ook inspande, hij slaagde er niet in tot een akkoord met de ‘fronters’ te komen. Flamenpolitik en activisme hadden, mede ingevolge de onwil van de Belgische regering, niet alleen een barst in België veroorzaakt, maar ook een scheuring in de rangen van de vooral katholieke flaminganten. Voortaan zouden zij apart optrekken. Als gevolg van het naoorlogse franskiljons triomfalisme, de door de collaboratie veroorzaakte vijandigheid van de Vlaamse bevolking ten aanzien van de Vlaamse Beweging en de verdeeldheid onder de Vlaamsgezinden zou het nog meer dan een decennium van discussie en agitatie duren vooraleer de tijd rijp genoeg was en de politieke conjunctuur gunstig genoeg opdat Van Cauwelaert in het Belgische parlement een meerderheid achter het minimumprogramma zou weten te krijgen.

Ik kijk alvast met grote belangsgtelling uit naar dat verhaal, het vervolg van dit magnum opus, meteen een synthese van de nieuwe inzichten waarmee Wils de historiografie van de Vlaamse Beweging heeft verrijkt.

Wils Lode, Frans Van Cauwelaert en de barst in België. 1910-1919, Houtekiet, Antwerpen-Baarn, 2000. 318 p.