Neerlandia. Jaargang 106

[p. 22]

Taal
Taal-duizendpoot Nicoline van der Sijs
Er heerst een echte honger naar taalkennis
● Marianne van Scherpenzeel

Nicoline van der Sijs werd vorig jaar met de ANV-Visser-Neerlandiaprijs voor Culturele Verdienste bedacht. Zij kreeg die prijs voor haar werk als hertaler, voor de geïnteresseerde leek, van oude taalteksten: woorden-boekjes, taalwerkjes, schoolboekjes, reisverslagen. En ze denkt nog op andere domeinen aan de geïnteresseerde leek. Want behalve met haar hertalingen, scoort ze ook met haar etymologische werk - dankzij de speciale aanpak daarvan - goed bij een algemeen publiek, dat blijkbaar zeer gretig is als het om boeken over taal gaat.

Nicoline van der Sijs (foto: Marianne von Scherpenzeel)

Veelzijdig

Iedereen die een beetje geïnteresseerd is in de geschiedenis van de taal of van de taalkunde, kent de naam Nicoline van der Sijs. Nog afgezien van de wetenschappelijke waarde van de indrukwekkende lijst publicaties die zij staan, hechtte de jury die haar als op haar naam heeft kandidaat voor de ‘culturele’ Visser-Neerlandiaprijs voordroeg, vooral belang aan wat zij met haar werk beoogt en op voortreffelijke wijze doet: een algemeen publiek liefde bijbrengen voor onze taal- en cultuurhistorie.

In de motivatie van de jury werd het als volgt geformuleerd: ‘Nicoline van der Sijs is consequent bezig grote en bijzondere uitingen op taalgebied uit vroeger tijd, die normaliter slechts voor vakgenoten toegankelijk zijn, voor de burgers van nu te ontsluiten op een wijze die hen doet beseffen hoeveel eeuwen gestage ontwikkeling onze taalgemeenschap heeft gebracht tot waar zij nu is. Tezamen met beginnende en ervaren wetenschappers hertaalt zij oude taalteksten - woordenboeken, taalwerkjes, schoolboekjes, reisverslagen - die in hun oorspronkelijke vorm de hedendaagse lezers niet meer zo gemakkelijk kunnen bereiken, maar hen nu ongemerkt meenemen op een tocht door onze taal- en cultuurgeschiedenis.’

Voor mij waren deze feiten nieuw. Ik kende de naam Nicoline van der Sijs vooral door haar werk op het gebied van de etymologie. Zij heeft als assistent van P.A.F. van Veen meegewerkt aan de eerste druk (1989) van Van Dale's Etymologisch woordenboek en heeft, na de dood van Van Veen, de tweede druk verzorgd.

In de inleiding bij de 1e druk zegt het Etymologisch woordenboek van zichzelf dat het ‘geen werk is dat dat zich richt op taalkundigen’. Ook hier wordt dus blijkbaar aan de geïnteresseerde leek gedacht. Het wordt gezien als een van de eerste, nog voorzichtige en te verbeteren pogingen om te breken met de traditie dat een etymologisch woordenboek zich alleen maar met de oudere, ‘oorspronkelijke’ woordenschat bezighoudt.

Maar Van der Sijs is vooral als etymoloog doorgebroken met het Leenwoordenboek, waarmee zij het vakgebied bekendmaakt bij een groter publiek. Dat is een goede zaak, want de taalwetenschap verdient het immers breder gekend en gewaardeerd te worden!

Ontembare werklust

Naar aanleiding van de uitreiking van de Visser-Neerlandiaprijs lag een interview met deze vrouw voor de hand, een vrouw die, gezien de omvang van haar werk, bepaald werklustig moest zijn. Dat gesprek heeft echter even op zich moeten laten wachten. Nicoline van der Sijs had in die tijd namelijk andere zaken aan haar hoofd. Op 20 november 2001, promoveerde zij op een proefschrift, getiteld Etymologie in het digitale tijdperk. Een chronologisch woordenboek als praktijkvoorbeeld. Het proefschrift is als handelseditie verschenen onder de titel Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en hun betekenissen, uitgegeven door L.J. Veen, en telt 1164 pagina's. Van werklust gesproken!

[p. 23]

In januari zocht ik haar op in een bedrijvencomplex in Utrecht, een tot kantooreenheden omgebouwd pakhuis - of was het ooit een fabriek? ‘Kom maar naar naar mijn werkadres, want daar heb ik al mijn boeken!’

Tijdens de reis naar Utrecht moest ik steeds denken aan de laudatio die Ewoud Sanders hield tijdens de prijsuitreiking. Hij vertelde daarin een anekdote over zijn eerste contact met Nicoline van der Sijs (naar aanleiding van het verschijnen van de eerste druk van het Etymologisch woordenboek) en beschreef haar reactie op zijn ‘domme’ vraag: ‘Hoezo “vulgair Latijn”, wat is daar nou eigenlijk vulgair aan?’ Zijn weergave van de situatie - en ik citeer: ‘(...) in de stilte die viel, hoorde ik een zacht, schamperend lachje uit Nicolines mond ploffen. Zij boog zich voorover en keek mij aan met een blik die boekdelen sprak. Er stond, in kapitalen: “O jee, een dombol”’

Het leek me verstandig me in te dekken en haar aan het begin van ons gesprek te waarschuwen voor eventuele domme vragen van mijn kant, want ook ik ben geen specialist in haar vakgebied.

Slavist rolt in het Nederlands

- Er bestaat, geloof ik, geen echte opleiding tot etymoloog. Is het een vak dat je in de praktijk moet leren? En begrijp ik het goed dat u, die zich bezighoudt met de etymologie van het Nederlands, van opleiding geen Neerlandiusa maar Slavist bent?

Nicoline van der Sijs: ‘Ik heb inderdaad Slavische taal- en letterkunde gestudeerd. Maar dat vormt geen beletsel, integendeel, zou ik zeggen. Je hebt daarmee al meer talen tot je beschikking dan wanneer je alleen maar Nederlands gestudeerd hebt. Bij mijn doctoraaldiploma had ik als bijvakken Servokroatisch, Oudgermaans, Indo-europese vergelijkende taalwetenschappen en Spaans gedaan. Tijdens mijn studie werkte ik van 1975 tot 1979 als student-assistent bij de vakgroepen Slavisch en Indo-europees. Dat geeft wel wat achtergrond.

Ik zit trouwens met een opleiding Slavische talen in een traditie. Ook de etymoloog Nico van Wijk, die het etymologisch woordenboek van het Nederlands van Franck heeft aangevuld en verbeterd, was slavist. En Wil Pijnenburg, ook slavist van origine, heeft zich eveneens verdienstelijk gemaakt op het gebied van de etymologie van het Nederlands.

Maar inderdaad, er is niet echt een opleiding tot etymoloog. Er is niet een aparte studierichting of een hoofdvak “etymologie” waarop je kunt afstuderen, waarna je etymoloog bent.’

- Wat was uw eerste woordenboekswerk?

NvdS: ‘Ik heb mij in eerste instantie beziggehouden met Russisch. Ik was van 1979 tot 1985 als wetenschappelijk medewerker werkzaam aan het Russisch-Nederlands woordenboek en het Nederlands-Russisch woordenboek, respectievelijk in 1979 en in 1989 verschenen, beide van prof.dr. A.H. van den Baar.’

- Maar uw interesse bleef blijkbaar niet beperkt tot het Russisch.

NvdS: ‘Dat klopt. Van 1984 tot 1989 was ik redactiesecretaris van de Atlas Linguarum Europae, onder leiding van prof.dr. Mario Alinei. Dat werk bracht weer een andersoortige ervaring aan. Ik kwam zo in aanraking met dialectologen en dat contact was weer belangrijk voor later werk - maar daar komen we misschien nog wel op terug, als het boekje Honderd jaar stadstaal (een overzicht van twintig Nederlandse en Vlaamse stadsdialecten) ter sprake komt dat ik samen met Joep Kruijsen in 1999 uitgaf.

Bovendien was ik vanaf 1987 redacteur van verschillende woordenboeken bij Van Dale Lexicografie. Ik assisteerde dr. P.A.F. van Veen ook bij het Etymologisch woordenboek van Van Dale.’

- Werkte u in die tijd freelance en was dat woordenboekswerk uw hoofdberoep of was u verbonden aan een of ander instituut?

NvdS: ‘In de eerste helft van 1989 werkte ik bij het Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak van de Universiteit Utrecht; daarna was ik - tot half 1990 - verbonden aan het Slavisch Seminarium en het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam. In tijden van bezuinigingen zag het er allemaal niet meer zo rooskleurig uit op de universiteit. Wat doe je als je Slavisch Instituut wordt opgeheven? Verder werken in een administratieve baan binnen de universitaire wereld? Zoiets kun je proberen, maar als het je niet ligt? Ik ben op 1 april 1990 met een eigen redactiebureau begonnen.’

Het Leenwoordenboek, of een sabbatsjaar

- Dat was zeker wel een heel ander soort werk?

NvdS: ‘Ja, kijk, ik verrichtte werkzaamheden voor uitgeverijen. Een mens moet zijn brood verdienen, niet?, en dus deed ik allerlei redactie- en correctiewerk. Verder hield ik mij bezig met het schrijven van boeken en artikelen over historisch-taalkundige en etymologische onderwerpen. Toen ik wat geld verdiend had, gunde ik mezelf een sabbatsjaar: ik nam een jaar “vrij” om me helemaal te concentreren op het schrijven van een boek. Dat lukte financieel net. Dat boek was het Leenwoordenboek, dat verscheen in 1996.’

- Lag het niet voor de hand dat u op het Leenwoordenboek zou promoveren?

NvdS: ‘Dat is een lastige kwestie. Achteraf gezien zou je zeggen van ja. Maar in die tijd gold de studie van leenwoorden nog niet echt als iets waarop je kon promoveren. De echte wetenschapper-etymoloog hield zich bezig met erfwoorden.’

- Bij leenwoorden kunnen de meeste mensen zich wel iets voorstellen, maar kunt u misschien een paar voorbeelden

[p. 24]

geven van erfwoorden?

NvdS: ‘Vooraf een algemene opmerking. De geschiedenis van de Nederlandse taal kan op vele manieren bekeken worden. In het Leenwoordenboek wordt de relatie met andere talen beschreven en de blijvende invloed die deze talen op het Nederlands hebben uitgeoefend. Het omgekeerde - de invloed van het Nederlands op andere talen - is ook heel interessant, maar dat heb ik voor een latere publicatie gehouden. In mijn boekje Geleend en uitgeleend uit 1998 heb ik het over Nederlandse woorden in andere talen.

En nu die technische termen. Als je naar de opbouw van de Nederlandse woordenschat kijkt, kun je zeggen dat de moderne Nederlandse woordenschat bestaat uit erfwoorden, nieuwvormingen en ontleningen. De oudste woorden in het Nederlands zijn erfwoorden: woorden die al bestonden in de tijd waarin de Germaanse talen een eenheid vormden of nog ouder, uit de tijd dat de Indo-europese talen een eenheid vormden. Ik geef een paar voorbeelden: berk, beuk, den, eend, hond, geit, koe, man, oog, sneeuw, varken, vee.’

-Als ik de voorbeelden boor, begrijp ik dat het bij erfwoorden om woorden voor het alledaagse gaat.

NvdS: ‘Over het algemeen worden erfwoorden gebruikt voor de zogenaamde centrale woordenschat, de woorden voor de alledaagse, onmiddellijke, voor alle tijden en plaatsen geldende belevingswereld van de mens, zoals de lichaamsdelen (arm, neus, oog, oor) en woorden als dag, maan, nacht, zon, en horen, voelen, zien.

Naarmate de maatschappij veranderde, had men niet meer genoeg aan de erfwoorden: nieuwe begrippen vroegen nieuwe woorden. Daaraan kon men op twee manieren voldoen: door nieuwvormingen en door ontleningen uit een andere taal.’

- En over ontleningen gaat uw Leenwoordenboek.

NvdS: ‘Juist. Daarbij moet je bedenken dat ontlening een overkoepelende term is, zeg maar een “paraplubegrip” (dat woord is tussen haakjes een nieuwvorming). Je hebt drie vormen van ontlening: betekenisontlening, vertalende ontlening en leenwoord.

Bij betekenisontlening krijgt een al bestaand Nederlands woord er een betekenis bij die uit een andere taal afkomstig is: denk maar aan een voorbeeld uit het Duits: ons afbouwen in de betekenis van “langzaam verminderen”.

Bij vertalende ontlening wordt een vreemd woord vertaald door woorden in de eigen taal, zoals bv. ezelsbrug (vertaling van Latijn pons asinorum, “brug van ezels”).

Bij leenwoorden kan een vreemd woord zowel qua klank en/of spelling als qua betekenis geleend worden: imperium uit het Latijn (imperium), kompres uit het Frans (compresse). Ook uitdrukkingen kunnen ontleend worden: sub rosa (Latijn), after all (Engels), au sérieux (Frans).’

Doelpubliek: de geïnteresseerde leek

- Als ik even mag spelen met uw laatste voorbeeld. Het klink allemaal wel heel ‘au sérieux’, heel wetenschappelijk. Toch is het Leenwoordenboek niet uitsluitend of in eerste instantie bedoeld voor wetenschappers.

NvdS: ‘Ik heb in mijn voorwoord gesteld dat het boek bedoeld is voor de geïnteresseerde leek, maar ook voor taalkundigen en studenten taalkunde. Wie gespecialiseerd is in een bepaalde taal, vindt er misschien niet veel nieuws in, maar voor hem of haar kan de vergelijking met andere talen de ontleningen in een nieuw perspectief plaatsen. Leenwoorden zijn een belangrijk en een integraal onderdeel van een taal, maar vooral een fascinerend onderwerp, dat de Nederlandse taal en cultuur in een nieuw daglicht plaatst.’

- Dat is nu net heel belangrijk bij veel van uw werk: fascinerende onderwerpen nemen en de wereld daarvan kond doen, om het maar eens plechtig te zeggen.

NvdS: ‘Het is opvallend hoeveel mensen - niet-vakmensen, bedoel ik dan - geïnteresseerd zijn in taal. De vraag naar boekjes over taal stijgt nog steeds. Er heerst een echte taalhonger of beter: honger naar taalkennis. Maar om die te bevredigen, moet je niet heel wetenschappelijk gaan schrijven. Je moet populariseren. Begrijp me goed: wat je schrijft, moet natuurlijk wetenschappelijk in orde zijn, maar het moet in begrijpelijke taal gesteld zijn. Je moet je bewust zijn van je doelpubliek en dat is de geïnteresseerde leek. Dat betekent dus dat je dingen moet uitleggen die voor vakmensen evident zijn.’

- En dat is ook uw aanpak bij de hertalingen - want daar wil ik toch ook even over spreken: per slot van rekening kreeg u de Visser-Neerlandiaprijs in de eerste plaats voor uw hertalingen, al zal menigeen het met me eens zijn, ook de jury, dat u de prijs voor uw gehele oeuvre verdient...

NvdS (lacht verlegen maar antwoordt dan weer bloedserieus): ‘Natuurlijk is het ook bij de hertalingen uiterst belangrijk dat je degelijk onderzoek verricht. Maar de bedoeling van dat hertalen is juist: ontsluiten, dus waardevolle, interessante teksten leesbaar, beschikbaar maken voor mensen van deze tijd: voor mensen die de teksten in hun oorspronkelijke vorm niet kunnen lezen. Wie zou Anthoni Smyters' Epitheta of woordcombinaties uit 1620 zo maar even lezen of een “wat en hoe”-taalgidsje uit de 16e eeuw?’

- Een ‘wat en hoe’-taalgidsje?

NvdS: ‘Het eerste bekende “wat en hoe”-taalgidsje voor (Nederlandse) reizigers in het buitenland stamt uit 1527. Dit achttalige boekje werd geschreven door Noël van Berlaimont en was - gezien de vele herdrukken - zeer populair. Ook een zekere Frederik de Houtman had, toen hij rond 1600 op Atjeh voor twee jaar gevangen werd gezet, een exemplaar van het gidsje in zijn bagage. Tijdens zijn gevangenschap leerde hij Maleis en schreef hij een aanvulling op het gidsje, bedoeld voor Oost-Indiëgangers. De Nederlandse teksten uit het reisgidsje en De Houtmans aanvullingen heb ik opnieuw uitgegeven onder de titel Wie

[p. 25]

komt daar aan op die olifant? De teksten zijn in hedendaags Nederlands vertaald. Behalve de taalgidsen bevat het boek ook een hertaling van het verslag dat De Houtman schreef over zijn reis en zijn gevangenschap, en twee ruime inleidingen over leven en werk van Van Berlaimont en De Houtman.’

Een echt werkbeest

- Ondertussen liggen er een heleboel boeken open op het bureau: boeken die u zelf hebt geschreven of die u, al dan niet met anderen, hebt uitgegeven. We kunnen nog spreken over Taaltrots. Purisme in een veertigtal talen, over Nota Bene. De invloed van het Latijn en Grieks op het Nederlands, dat u samen met Jaap Engelsman maakte en over de heruitgave van Backers Verklarend woordenboek van wetenschappelijke plantennamen uit 1936, die u verzorgde. Dan heeft u net nog die hele dikke pil geschreven waarop u gepromoveerd bent. Ik vraag me af: wanneer doet u dat allemaal? Bent u een echt werkbeest? Werkt u dag en nacht?

NvdS: ‘Ik heb een heel strikt werkschema. Ik begin 's morgens vroeg hier op kantoor en dan werk ik de hele dag goed door. Soms doe ik ook nog wel eens iets in het weekend als dat zo uitkomt. Maar natuurlijk, als je zo voor je zelf begint, moet je wel een strikte discipline hebben. Net doen alsof je in een gewone baan zit. Maar ik werk bv. niet 's avonds; dan ben ik veel te moe; dan lees ik de krant of doe iets anders. En ik onderhoud ook mijn sociale contacten, hoor!

Ja, die promotie - dat Chronologisch woordenboek is natuurlijk wel een dik boek - het telt 1164 pagina's. Ik heb het inderdaad in ongeveer een jaar voltooid, maar voor veel van het onderzoek naar de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen kon ik terugvallen op het werk dat ik vroeger, bv. voor de tweede druk van het Etymologisch woordenboek van Van Veen, heb gedaan. Theoretisch belangrijk was de inleiding over statistisch historisch onderzoek naar de Nederlandse woordenschat die ik voor het Etymologisch woordenboek schreef. Ik zorgde ook voor een datering bij alle 30.524 trefwoorden. Ik nam vierduizend nieuwe ingangen op, herzag talloze oude lemma's. Alles werd in de computer ingevoerd. Systematische etymologie is mogelijk dankzij de moderne tijd: dankzij de vele digitale bestanden. Het zoeken is er veel eenvoudiger op geworden - denk maar aan grote bestanden op cd-rom als het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) en het Middelnederlands woordenboek. Vroeger wist je wel dat een woord als Middelnederlands te dateren viel, maar daarmee had je de eeuw nog niet meteen... Maar ook voor woorden uit minder lang vervlogen tijden is dit digitale tijdperk een zegen. We moeten bv. de opkomst van woorden en betekenissen nauwlettend gadeslaan en noteren. We moeten letten op “gewone”, onopvallende woorden: grijzemuiswoorden die altijd al bestaan lijken te hebben, zoals beleg “broodbeleg” (1976), bikkelhard (1961), gestoord “gek” (1976), klessebessen (1984) of klooien (1961)’

Nicoline van der Sijs (links) en Els Ruijsendaal: ‘zusters in het ambt’.

Plicht van taalkundigen

Ik heb niet de indruk dat Nicoline van der Sijs na dit Chronologisch woordenboek op haar lauweren gaat rusten... Ze lijkt nog een heleboel plannen te hebben. Op haar werktafel ligt iets open waar aan ze momenteel bezig is. Werk op het gebied van hertalingen én etymologie zullen zeker ook in de toekomst van haar te verwachten zijn: een boekje over taaldiscussies in de 17e eeuw, een uitleenwoordenboek (Nederlands in andere talen). Ze is ook hoofdredacteur van een dialectenreeks (‘voor ieder dialect een boekje’). Ik ben er zeker van dat we nog veel van haar mogen verwachten.

Bij het afscheid geeft ze me een blaadje met een samenvatting en de stellingen bij haar proefschrift. Ze denkt dat ik er misschien wel handig gebruik van kan maken. Er zijn een paar stellingen die me frapperen. Twee ervan karakteriseren daarenboven Nicoline van der Sijs tot en met en geven aan waar ze mee bezig is en wat ze belangrijk vindt.

Stelling 5: ‘Hertalen van oude teksten, ook of zelfs juist van taalkundige teksten, is een plicht van taalkundigen.’

Stelling 6: ‘Het publiceren van (al dan niet geïnterpreteerd) materiaal zoals teksten, concordanties, registers, bronnenmateriaal, literatuurstudies e.d., maar ook woordenboeken, heeft meer blijvende waarde, een aanzienlijk langere houdbaarheid en meer nut voor het onderzoek van toekomstige generaties dan het meeste theoretische onderzoek.’

Haar voorlaatste stelling, Stelling 9, zal de lezers van Neerlandia wellicht bijzonder interesseren: ‘Het is beschamend en teleurstellend hoe weinig taalkundige boeken uit Vlaanderen door Nederlandse bibliotheken worden aangeschaft. Dit verhindert de uitwisseling van kennis en vergroot de kloof tussen de “twee volkeren gescheiden door één taal”.’