Neerlandia. Jaargang 106

[p. 5]

Cultuur
Prof. dr. Ludo Beheydt
In de nieuwe multiculturaliteit is het interessant om wortels te hebben
● Tekst en foto's: Guido Logie

Prof. dr. Ludo Beheydt sprak op maart jongstleden ‘klokke 16.15 uur’ een rede uit in het Groot Auditorium van de Universiteit Leiden en aanvaardde daarmee ‘op uitnodiging van de Rector Magnificus het hoogleraarsambt’. Vanwege de Stichting ANV-Tijmen Knechtfonds is de Vlaming Beheydt benoemd ‘tot bijzonder hoogleraar om werkzaam te zijn op het vakgebied van de Nederlanden in de wereld’. Er was een serieuze belangstelling voor de leerstoel De Nederlanden in de Wereld; Beheydt werd gekozen uit zo'n dertig kandidaten. Hij is hiermee niet aan zijn proefstuk toe: voorheen bezette hij al drie jaar lang diezelfde leerstoel aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is verder hoogleraar Nederlandse taalkunde en cultuur aan de Université Catholique de Louvain. Aan het einde van het jaar verschijnt van zijn hand bij uitgeverij Davidsfonds een groot overzichtswerk over kunst en culturele identiteit in de Nederlanden door de eeuwen heen. Redenen genoeg om bij hem aan te kloppen in Winksele bij Leuven waar hij woont.

Ludo Beheydt: ‘Amsterdam is een ander soort universiteit. Amsterdam is een vrijgevochten, republikeinse universiteit. Leiden is traditioneler, vergelijkbaar met Leuven. In Amsterdam zaten we binnen European Studies. Die waren niet alleen bedoeld voor wie Nederlands studeerde maar voor al wie vanuit het buitenland in Nederland terechtkwam. In Leiden zitten we binnen Dutch Studies en die zijn gericht op Nederlandse taal en Nederlandse cultuur. Het gaat hier dus om buitenlandse studenten die Nederlands studeren.

In Leiden heb ik twee vakken. Het ene vak is kunst en culturele identiteit: in hoeverre is kunst een uitdrukking van culturele identiteit. Uitdrukking in twee betekenissen: bewuste uitdrukking bij de kunstenaar, en uitdrukking in de receptie. Dat was voor mij een vrij relevante cursus. Het was de eerste keer dat ik die gedaan heb. De andere cursus gaf ik vorig jaar ook al: taal en culturele identiteit. Ook hier zitten er twee aspecten aan vast. Een eerste: in hoeverre is taal een uitdrukking van culturele identiteit. Het tweede aspect heeft eveneens met de receptie te maken: in hoeverre wordt taal gehanteerd als middel, als symbool van culturele identiteit. Die insteken zijn ook interessant omdat ze vergelijkingsmateriaal naar de eigen situatie aanbrengen. Elke taal is een bepaalde bril maar ook stel oogkleppen. Binnen die oogkleppen zie je wel vrij goed maar wat erbuiten valt, ontsnapt een beetje. De cognitieve taalkunde heeft er aandacht voor dat we op een bepaalde manier tegen de wereld aankijken omdat we die taal hebben. Het tweede aspect is dus in hoeverre een taal als symbool van een culturele identiteit gehanteerd wordt als een soort groepssymbool. Dat gaat gepaard met processen als standaardisering: hoe komt zoiets tot stand en hoe verloopt dat proces. En dat daar verder altijd selectie bij is, en codificatie, en verschijnselen als purismen...

We hebben binnen het Nederlandse taalgebied twee zo'n

[p. 6]

processen om te vergelijken. We hebben aan het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw het maken van het Nederlands in Nederland. Hoe die hele culturele elite daar heeft meegewerkt om dat symbool van de nieuwe natie - want dat was het Nederlands op dat moment - te vestigen, met alles wat er omheen zit: het werd de taal van het leger, de officiële overheidstaal, de taal van de jonge intellectuelen, van een opkomende dichtersklasse... dat soort dingen. In de 19e eeuw was er een gelijksoortige ontwikkeling in Vlaanderen. Dat standaardiseringsproces, hoe verloopt dat? Het gaat uiteindelijk om een historisch proces. Wat zit er onder bepaalde tegenstellingen? De grote tegenstelling in

Prof. dr. Ludo Beheydt:
‘Het gevoel van behoren moet vrij zijn.’

de 17e eeuw over de spelling tussen bijvoorbeeld Vondel en Lupenius heeft een ideologische ondergrond, het gaat niet louter om die taal. Hetzelfde geldt in Vlaanderen in het midden van de 19e eeuw. Dat is niet louter een spellingsstrijd, het is een ideologische strijd. Sluiten we aan bij Nederland of moeten we een eigen Belgische taal maken? En dat kun je doortrekken naar vandaag de dag. Mensen die zeggen dat ze het Vlaams willen tegenover diegenen die kiezen voor de Nederlandse standaardtaal. Welke mechanismen zitten daaronder? Dat soort vragen die vanuit wetenschappelijk stand punt voor wat betreft het inzicht in hoe een maatschappij fungeert en hoe taal in een maatschappij fungeert, bijzonder interessante vragen zijn. Die ook met betrekking tot overheidsbeleid als met betrekking tot inzicht in culturele processen belangrijk zijn.

Je kunt hetzelfde bij extrapolatie met cultuur gaan doen. Als we spreken over een Nederlandse, Franse, Duitse cultuur hebben we het ook niet over iets dat voor altijd vastligt als een feitelijk instrument en een feitelijk gegeven; het is iets dat groeit in relatie tot de omstandigheden eromheen. Je kunt daarbij een gelijksoortig proces zien als bij standaardisering van taal. Ook daar heb je een selectie. Culturele uitingen zijn in een grote diversiteit voor handen maar wat wij als cultuur beschouwen en als typisch voor onze cultuur hanteren, is een selectie. Wij kiezen uit de veelheid. Net zoals we bij taal uit de dialectische variëteit kiezen, vinden we ook bij cultuur dat déze variant als standaard kan worden beschouwd. En dan is er codificatie, alweer zoals bij taal. Taal moet telkens worden aangepast aan de nieuwe maatschappelijke omstandigheden omdat er dingen bijkomen die we gisteren niet hadden, een pinkaart bijvoorbeeld. Er moet aan taalbouw gedaan worden om die taal soepel te houden voor de hele maatschappij. En als er zich nieuwe maatschappelijke omstandigheden voordoen moet de cultuur zich aanpassen: als het internet er komt, krijg je internet-cultuur. En dan heb je acceptatie: welke taal wil de gemeenschap als standaard accepteren? En welke cultuur wil de gemeenschap als haar cultuur erkennen?

Die drie jaar in Amsterdam vond ik ontzettend verrijkend. Een van de zeer positieve ervaringen was dat ik in Europese Studies bij collega Joop Leerssen, een comparatist, vergelijkende literatuurwetenschap, terecht kwam. We schoten zeer goed met elkaar op, hij is een vriend geworden hoewel we het principieel niet met elkaar eens waren. De opvang binnen Europese Studies was ontzettend goed. Als het aan Europese Studies gelegen had, dan was de leerstoel wel in Amsterdam gebleven, denk ik. Ook de evaluatie van de colleges door de studenten was bijzonder positief. Ik gaf daar twee colleges: Culture of the Low Lands, in het Engels. De studenten waren vaak afgestudeerden: doctor in de scheikunde, doctor in internationaal recht... En die komen dan samen in een werkseminarie over cultuur der

[p. 7]

Nederlanden. Dat was bijzonder boeiend. Ik had een Koreaan, doctor in de fysica, aan wie ik de Vlaamse primitieven doceerde... Ik herinner me dat hij op een bepaald moment zei dat hij het verschil niet zag tussen de Vlaamse primitieven en Rubens. Dan denk je: hoe kan dat nu? En dan zie je hoe cultureel gebonden we zijn in onze manier van kijken. Er kwamen voortdurend van dit soort dingen uit: je werd teruggegooid op de basis. Dat heeft mij ertoe geleid om een boek waar ik toch al aan bezig was meer in die richting te gaan herschrijven.

Het boek is nu af. Het is een kanjer. Het is een wat moeilijke zaak geweest om het uitgegeven te krijgen, niet omdat



men het boek niet wou maar omdat het zo duur werd. Ik wou er heel veel illustraties in en de reproductiekosten liepen zeer hoog op. Voor een keer wou ik niet toegeven. Ik heb er jaren aan gewerkt en dat is voor mij een beetje mijn cadeau cultuur. Ik heb een overzicht gemaakt vanuit identiteitsstandpunt van de Vlaamse primitieven tot Cobra. Telkens anders dan in een traditioneel kunstboek heb ik me afgevraagd: wat is daar nu Nederlands aan, wat is daar nu Vlaams aan, waar profileert het zich ten opzichte van de mediterrane kunst bij de opkomst in de 15e eeuw. Wat is nou Nederlands aan Mondriaan, wat is nou Nederlands-Vlaams aan Rubens, de kosmopoliet die alle invloeden opnam? Spreek je dan nog met recht van Nederlandse kunst? Hoe is de recuperatie gebeurd? Wanneer is Rembrandt een Nederlander geworden, bij wijze van spreken. Maar ook de continuiteit erin: dat er een lijn loopt van de meest Nederlandse Vlaamse primitief, Dirk Bouts, over de 17e-eeuwse De Hoog, Vermeer tot en met Mondriaan. Net zoals er een lijn loopt van het verschijnen van de eerste Eva van Van Eyck, over de forse Gratiën van Rubens tot en met de al even forse naakten van Permeke. Dat soon lijnen maar telkens gevisualiseerd. Het is een zeer visueel boek en daarom wou ik niet toegeven: de illustraties zijn de kern van het boek. Dat is nu rond. We hebben voldoende sponsoring. Het Davidsfonds zal het uitgeven. Die uitgeverij heeft natuurlijk een traditie op dat punt, ze hebben schitterende kunstboeken. Er waren niet zo veel kandidaten om zo'n boek uit te geven.

Die keuze voor de schilderkunst had te maken met iets dat makkelijk toegankelijk was. Je zou kunnen zeggen dat ik even goed de dans had kunnen nemen. Maar daar weet ik te weinig vanaf. En als je denkt aan Nederlandse identiteit, is het eerste dat internationaal voor voren komt natuurlijk de kunst. Er is geen museum in de wereld, of het moet, als het zichzelf wil respecteren, een afdeling Vlaamse en Nederlandse kunst hebben. Dat als aanknopingspunt voor de buitenlanders. En ook de uitdaging. Maar het boek is ook breder. Het boek neemt de drie identiteitskenmerken mee die altijd naar voren geschoven worden. Ik heb er ook een taalgeschiedenis van gemaakt. Wat gebeurt er met de taal, wat gebeurt er met de kunst, - ook architectuur een beetje. Een eigen traditie hebben, een eigen taal hebben, en een eigen uitdrukkingsvorm: de kunst. Die drie zitten in een groot synthesewerk. Het taalkundige was wellicht het makkelijkste omdat ik daar als taalkundige het beste in thuis ben. Schilderkunst was een uitdaging. Ik ben geen kunsthistoricus maar ik denk dat ik over kunst meer gelezen heb dan de gemiddelde kunsthistoricus. Ik heb de traditionelen, de groten gelezen, maar ook veel alternatiefs. Ik heb met een bepaald soort bril mijn kunstgeschiedenis doorgemaakt. In die identiteitsvorming in Vlaanderen hebben enkele kunsthistorici een bijzondere rol gespeeld. Ze hebben de Vlaamse expressionisten gemaakt, bijvoorbeeld. Ik denk aan Muls of Stubbe. Maar ook mensen die

[p. 8]

ideologisch misbruik maakten van de kunst, zoals een Verschaeve, heb ik bekeken. Het is een heel breed georiënteerd boek vanuit een bepaalde visie, in de traditie van het erflaterschap. Ik weet dat je meteen de kritiek krijgt: niemand schrijft nog dit soort grote overzichtswerken. Als reactie tegen dat deconstructivisme van de postmodernisten, dat toch altijd een zekere ontevredenheid nalaat want je zit met een verbrokkeld beeld, mag het weer even om het beeld totaal te maken?

Het wordt een mooi boek, denk ik, om aan te tonen wat we aan kunsthistorische traditie hebben en wat daarin nu van ons van. We zijn daar altijd een beetje terughoudend in; de Italianen zijn dat helemaal niet. Het mag ook: zeggen wie je zelf bent. Zeker in de nieuwe multiculturaliteit is het interessant om wortels te hebben. Multiculturaliteit heeft meer kans van slagen als we ook weten waar we vandaag komen. Het is geen kwestie van navelstaarderij. We hoeven niet bang te zijn voor vreemde invloeden, zeker niet. De grootste die we al gehad hebben, Rubens, heeft zoveel van elders meegenomen en juist in die voortdurende uitwisseling heeft hij een eigenheid gecreëerd die herkenbaar is. Dat is juist waar we naartoe moeten: dat je een andere cultuur niet als bedreigend ervaart maar als verrijkend. Maar dan moet je eerst weten wie je zelf bent.

Ja, identiteit is een moeilijk begrip maar daarom moet je het niet uit de weg gaan. En ten tweede, het is niet omdat het een moeilijk begrip is dat je het moet ontkennen. Veronderstel: je discussieert met mensen over hun verstandelijke vermogens. Als ik vraag: kun je die precies definiëren, dan slaag je daar niet in. Niemand twijfelt eraan dat hij ze heeft. Het is niet omdat je iets niet in objectieve termen kunt pakken, dat het niet bestaat of dat er geen behoefte aan zou zijn. Ik denk dat de kosmopoliet een wandelende jood is die nergens thuis is. We hebben allemaal behoefte aan een zekere identiteit. We hebben allemaal verschillende identiteiten. Ik zeg maar iets: een identiteit als vader van een gezin, als lid van de tennisclub, als Vlaming, als Belg, als Nederlandssprekende... Die dingen hoeven elkaar niet uit te sluiten. Maar ze moeten ook niet ontkend of afgenomen worden. Dan rijst de vraag: als je het niet objectief kunt pakken, is er dan een middel om dat te beschrijven? Dan merk je dat antropologisch en historisch er een aantal kenmerken is waaraan men die identiteit vasthecht. Je merkt bijvoorbeeld dat taal wezenlijk is. Voor de ene culturele identiteit wezenlijker dan voor de andere maar het is vrij wezenlijk, zelfs daar waar men zegt dat het niet zo wezenlijk is. Ik neem het voorbeeld van Ierland waar men zegt dat nog niet één procent Iers spreekt. Maar het is kennelijk zo wezenlijk dat men toch wel vindt dat iedereen in de scholen verplicht Iers moet volgen. Dat betekent dat een culturele identiteit die geen eigen taal heeft, dat ervaart als een handicap. Je kunt natuurlijk ook gelukkig zijn met een handicap maar het blijft wel een handicap.

Je merkt dat er nog wezenlijke elementen zijn: het hebben van een eigen traditie is kennelijk belangrijk. Het betekent ook dat je aandacht besteedt aan je taal en je traditie in je transmissie van je cultuur, in je onderwijs. Als we de multiculturele maatschappij een beetje behoorlijk willen inrichten, en dat serieus willen aanpakken, dan moeten we ook in het onderwijs aandacht hebben voor onze identiteit en dat niet van tafel vegen als een ondergeschoven kindje. Weg!

Ik pleit voor een multiculturele maatschappij waarin ruimte is voor de identiteit, maar ook voor de autochtone identiteit. Van daaruit moet begrip komen. Het begrijpen van de eigen identiteit is voorwaarde voor een goede relatie met de andere identiteiten. Ik vind het nogal fundamenteel dat er in ons maatschappelijk bestel aandacht is voor die culturele identiteit. Dat is voor mij ook het belang van zo'n leerstoel.

Of een algemeen-Nederlandse identiteit bestaat? Dat is dubbel. Een aantal mensen identificeert zich met het hebben van een gemeenschappelijke taal en vormt in die zin een taalgemeenschap, en dat is een vorm van identiteit. Als je het hebt over een globale culturele identiteit, dat is inderdaad twijfelachtig want doordat we in een systeem van nationale staten zitten, zijn de transmissiesystemen in Nederland anders dan bij ons. Ze hebben een eigen onderwijs waarin eigen waarden en normen worden doorgegeven. Het hebben van een eigen onderwijs creëert een eigen identiteit. Dat zien we nu in België. De kloof tussen Vlaanderen en Wallonië is echt begonnen toen we het onderwijs gefederaliseerd hebben. Dan hebben we gekozen voor eigen transmissiepatronen waarin we eigen accenten, waarden, normen tot uitdrukking brengen: dat is een eigen culturele identiteit. We lezen ook elkaars kranten niet meer, we zijn afgescheiden door die andere taal... Dat geldt ook voor Vlaanderen en Nederland, met dit verschil: zolang je van Kortrijk tot Groningen dezelfde standaardtaal kunt hanteren, heb je een taalgemeenschap. Ik denk dat je met het wegvallen van de nationale huizen, meer kans hebt op een cultuurgemeenschap.

Ik zeg het wel eens zo: België is die wat dikke grens tussen het Romaanse en het Germaanse taalgebied. België is een overgangsgebied en we hebben een aantal kenmerken van een overgangsgebied. Intellectueel hebben we natuurlijk een Latijnse traditie. Zelfs de hele Vlaamse beweging, als je die goed bekijkt, en ik denk aan voormannen als Vermeylen, is geschoold in een Franse manier van denken. We hebben een generatie opgevoed vanuit een Franse manier van denken. Bij Vermeylen vind ik dat nog het duidelijkst. Er zijn weinig intellectuelen die zich daarvan hebben vrijgemaakt, dat hoefde ook niet. Politiek was het ook zo dat het België van 1830 zich afzette tegen dar Nederland van

[p. 9]

1830, en vice versa. Ook Nederland zag België als een muitziek volkje, zoals dat in schoolboekjes stond tot enkele jaren geleden. Er was een eigen transmissiepatroon. Men mag niet vergeten dat de bovenlaag in heel België Franstalig was. Het was een erfenis van de verlichting die hier veel sterker bleef doordat het land en zijn culturele identiteit die in 1830 gecreëerd moest worden, gebaseerd was op het Frans. La Belgique sera latine ou ne sera pas. Dat was de mentaliteit, dat lees je bij de intellectueel vooraanstaanden, zelfs in het begin van de vorige eeuw nog. Mercier was op zichzelf geen Vlamingenhater maar hij vond wel dat het Nederlands niets kwam doen in de universiteiten. Die bovenlaag was Frans, onze manier van denken was Frans, onze cultuur was Frans. Het is een van de cultureel opmerkelijke dingen, ook in Europees perspectief, dat er een emancipatiebeweging van een op taal gebaseerde cultuur gekomen is, die het gehaald heeft. Het is een opmerkelijk fenomeen dat dat Nederlands zich doorgezet heeft en dat de Vlaamse gemeenschap in 1973 voor het Nederlands als cultuurtaal gekozen heeft, als wetenschapstaal, en dat voor een stuk kon, denk ik, omdat er een buur was die dat Nederlands al als cultuur- en wetenschapstaal hanteerde. Ik denk niet dat we het met het Vlaams zouden hebben gehaald. Ik denk dat, voor zover we aan het Nederlands vasthouden, er een Nederlandse identiteit kan groeien maar je moet dat niet forceren.

En wat de belgitude betreft, de over-beklemtoning van de Vlaamse identiteit door de vorige regering, heeft inderdaad voor een stuk de belgitude in de hand gewerkt. Je moet dit soort dingen niet gaan roepen. Je ziet dat er overdreven belgicistische reacties gekomen zijn en niet van de minste intellectuelen. Sophie Deschaepdrijver, een hoogstaand intellectueel en een goede historicus, schrijft dan zo'n stuk in de NRC waarin ze een oproep lanceert tegen de identiteitsmaffia, - dat is haar woordkeuze, niet de mijne. Ja, dat is een overtrokken reactie. Ik zie die als pendelbeweging. Ik zie die als een soort vrees voor het Vlaams Blok - die overigens terecht is - en dan ga je aan de andere kant schreeuwen. Zelfs een gedreven maar zeer kosmopolitisch ingestelde man als Geert Van Istendael gaat dan plots belgicistische krampen vertonen waarin ik hem niet volg, maar die ik wel begrijp. Ik denk dan: in dit soort sfeer krijg je wellicht ook dit soort reactie. Ik ontken die mensen hun recht op een belgitude niet, integendeel. Ik zou zeggen: als dat de identiteit is waar je je in thuis voelt, ga daar dan voor maar ontken de anderen niet het recht op een andere identiteit. Dat doen ze wel in het verabsolutering van hun belgitude. Dan mag je plots geen Vlaming of Groot-Nederlander of wat dan ook meer zijn. Het gevoel van behoren moet vrij zijn, dat vind ik intellectueel veel vrijer dan het kiezen voor één identiteit die je dan aan de anderen wil opleggen. Ik hoef me niet verplicht te voelen te kiezen voor belgitude, flamingantisme of groot-nederlanderschap. Het mag geen verplichting zijn. Maar je kunt dat pas op die manier bekijken als je voldoende inzicht hebt in de mechanismen van culturele identiteit.

Sophie Deschoepdrijver:
de “identiteitsmaffia”...

Dat is altijd ideologisch. Laat ik een simpel voorbeeld nemen: Bredero. Hij schrijft het stuk De Spaanse Brabander. Daarin zet hij zich als Amsterdammer af tegen al die migranten uit het Zuiden, hij drijft de spot met die Vlamingen die er de plak komen zwaaien. In dat stuk zit heel wat ideologische spanning tussen wij Amsterdammers en jullie Vlamingen die hier in groten getale toekomen. De discussie die dan gevoerd wordt over taal, over identiteit. Huygens roept op: volg toch die meisjes van courtoisie niet in de mode, volg toch die Vlaamse mode niet. Die discussie is er altijd geweest. Wat er in de 16e eeuw wel nieuw aan is, is het identiteitsbesef: wij, Nederlanders, vormen nu een natie, ook cultureel. Wat de Italianen en de Fransen kunnen schrijven, kunnen wij ook, zegt Roemer Visscher, ik zal de Italianen in mijn eigen taal navolgen. De taal als identiteitskenmerk, dat is op dat moment nieuw. De waarde die men hecht aan bepaalde identiteitskenmerken kan wisselend zijn in bepaalde tijden maar de ideologische discussie blijft. Als Nederland zich in de 16e eeuw verzet tegen Spanje, dan is dat in laatste instantie economisch bepaald. Dat verzet uit zich als: wij zullen een nieuwe natie vormen die zal verschillen van de natie waar we onder zaten. Waarom verschillen we? De Spanjaarden zijn katholiek, wij zijn protestant. Waren ze protestant? Neen, nog geen tien procent van Nederland was protestant. Waarom verschillen we van de vroegere verdrukker? De Spanjaard is centralistisch, wij zijn oligarchisch, wij zijn federaal, onze steden hebben elk een afzonderlijke macht. Die Spanjaard spreekt Spaans of Frans, wij spreken Nederlands. Die identiteitskenmerken worden dan als dé identiteit naar voor geschoven en daar verzamelt men zich rond. En dat is dus ideologisch, want mensen die het onder de Spanjaarden erg goed hadden, waren daar niet van gediend. Net zoals er mensen waren die hun economische kansen in het nieuwe bestel zagen en ervoor opkwamen. In laatste instantie is de keuze voor culturele identiteit altijd economisch bepaald. Antropologisch weten we dat. Als wij in onze Nederlandstaligheld een kans zien om een plaats te krijgen in Europa, en als dat gevoel ook leeft, dan zullen we ook kiezen voor die identiteit.’