Neerlandia. Jaargang 105

[p. 18]

Cultuur
Prof. dr. Jan Theuwissen, eindredacteur Vlaams tijdschrift Volkskunde
We willen wetenschappelijke bijdragen aanreiken over het hele domein van de volkskunde
• Marianne Van Scherpenzeel

Het tijdschrift Volkskunde is al meer dan honderd jaar een onmisbare bron voor wetenschappelijke informatie over het onderzoek naar het dagelijks leven in Vlaanderen en Nederland. In het voorjaar kreeg het blad van het ANV, een vereniging die ook al meer dan honderd jaar aan de slag is, een Visser-Neerlandiaprijs. De ene eeuweling huldigde aldus de andere eeuweling.

Het idee om de prijs juist aan het tijdschrift Volkskunde uit te reiken, is aangekaart door de werkgroep Volkscultuur van het ANV. In 1997 werd tijdens een rondetafelconferentie van het ANV in Roosendaal het jaar 1999-2000 tot het ‘Jaar van de Volkscultuur’ uitgeroepen. Men sprak daar als Joel uit: ‘Op het eind en het begin van een millennium zullen Nederland en Vlaanderen samenwerken om te laten zien hoe boeiend kennis over de geschiedenis van het dagelijks leven is’. De slogan luidde: Kennis over volkscultuur maakt je rijker. De werkgroep wilde een pleidooi houden voor het vak en de maatschappelijke relevantie ervan aantonen, onder andere aan de politiek. Dat is gelukt: de prijs is daar het bewijs van, en de oprichting van een Vlaams Centrum voor Volkscultuur is er een tweede. Vlaanderen en Nederland hebben nu allebei een professioneel landelijk steunpunt voor volkscultuur, van waaruit constructief gewerkt kan worden aan een Nederlands-Vlaamse samenwerking op het gebied van de cultuur van het dagelijkse leven. Dat is uniek in de wereld.

Al een eeuw lang - en langer

Waarom vond de werkgroep Volkscultuur het belangrijk dat Volkskunde de Visser-Neerlandiaprijs zou krijgen? Alleen al het feit dat het je lukt om een eeuw lang te staan voor een taak, is al een grote prijs waard. Maar Volkskunde heeft meer verdiensten. Al een eeuw lang vervult het een

Prof. Jan Theuwissen

toonaangevende rol in het wetenschappelijke debat m.b.t. volkscultuur. In Volkskunde wordt een omvattend overzicht gegeven van de Vlaamse en Nederlandse publicaties. En vooral: Volkskunde fungeert al zoveel jaren - soms met tegenwerking van Nederland - als een brug tussen Vlaanderen en Nederland en tussen de wetenschap en het grote publiek. Daarom vonden de organisaties in het veld aan beide zijden van de grens dat Volkskunde de Visser-Neerlandiaprijs met verve verdiend had.

De plechtige prijsuitreiking vond plaats in het Provinciehuis van Antwerpen. Het publiek kreeg van Ludo Helsen, bestendig afgevaardigde van de provincie Antwerpen, via de laudatio al een aardig stukje geschiedenis van het tijdschrift mee. Ineke Strouken, die als directeur van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur een groet uit

[p. 19]

Nederland bracht, gaf de overwegingen bij de voordracht van Volkskunde voor de prijs aan. Zij hield als vrouw van het vak - werkzaam in het veld - aldus de facto een eigen minilaudatio.

De jury had de Visser-Neerlandiaprijs voor culturele verdienste 2000 toegekend ‘vanwege de zeer goede reputatie van het tijdschrift Volkskunde, het geïntegreerd Nederlands-Vlaams karakter, het reeds honderdjarig bestaan en het op een verhelderende wijze onder het publiek brengen van gedegen wetenschappelijk werk’. Als speciale vermelding werd aan deze overwegingen toegevoegd: ‘Tevens is men erin geslaagd om in de jaren 70, toen “volk” een negatieve bijklank had, onverdroten door te gaan met het goede werk’. Men zou van minder nieuwsgierig worden.

Apart, samen, apart

Volkskunde werd opgericht in 1888 door August Gittée en Pol de Mont. Alfons De Cock werd redacteur in 1894; hij overleed in 1921. Die eerste fase van Volkskunde wordt gekenmerkt door rijke materiaalverzamelingen, vooral op het gebied van de mondelinge overlevering. Men besefte in die tijd heel goed dat wachten ‘te laat’ zou kunnen zijn In 1914 hield Volkskunde op te verschijnen en het tijdschrift had het niet gemakkelijk om na de oorlog opnieuw te starten. Het duurde tot 1920 voordat het tijdschrift weer kon verschijnen. Na de toetreding van Victor de Meyere tot de redactie begon Volkskunde meer aandacht te besteden aan diverse facetten van de materiële volkscultuur. De Meyere, die vanaf 1920 de leiding had, werd vanaf 1936 bijgestaan door de Nederlander Jan de Vries. De samenwerking met Nederland was geboren - het was als het ware een oude droom van Gittée die werkelijkheid werd. Na het overlijden van De Meyere in 1938 hebben Nederlanders en Vlamingen het tijdschrift voortgezet: het begin van een lange algemeen-Nederlandse samenwerking. De nieuwe reeks begon met de 43e jaargang (1940-41). In 1940 was de redactie als volgt samengesteld: voor Nederland: Jan de Vries en P.J. Meertens; voor Vlaanderen: Maurits De Meyer en K.C. Peeters en de professoren J. Gessier (Leuven) en P. De Keyser (Gent). In 1961 telde de redactie negen leden: drie Nederlanders en zes Vlamingen. Deze gemengde samenstelling was de normale en logische voortzetting van de vroegere politiek van Volkskunde, dat een leidinggevend tijdschrift wilde zijn voor de volkskundigen uit Nederland en Nederlandstalig België.

Vanaf 1962 werd het door het Centrum voor Studie en Documentatie uitgegeven, een vzw die in dat jaar door K.C. Peeters, de Antwerpse stadssecretaris en tevens een gedreven volkskundige, opgericht werd om de uitgave van Volkskunde te onderbouwen.

In 1966 (67e jg.) bestond de redactie uit C.C. van de Graft, H. Jamar, P. Lindemans, P.J. Meertens, M. De Meyer, K.C. Peeters, W. Roukens en H. Stalpaert. Vanaf de volgende jaargang (1967) werd ze geleid door P.J. Meertens en K.C. Peeters, vanaf de 73e jaargang (1972) aangevuld met J. Theuwissen en J J. Voskuil.

Halverwege de jaren 70 ontstond er een breuk tussen Nederland en Vlaanderen. Na vele spanningen, gesprekken en onderhandelingen tussen de betrokkenen in Nederland en Vlaanderen, werdvanuit Nederland voorgesteld de banden met het tijdschrift te verbreken. Die beslissing vond haar oorsprong in ernstige meningsverschillen binnen de redactie over de aard en de strekking van het tijdschrift. Aangezien die uiteenlopende verschillen niet te overbruggen waren, werd Volkskunde weer een Vlaams tijdschrift. Na het overlijden van K.C. Peeters (1975) werd, vanaf de 77e jaargang (1976), de redactie geleid door J. Theuwissen en S. Top. Vooral de collegialiteit onder de leden van de redactieraad (een gremium dat in 1967 in het leven werd geroepen) heeft erover gewaakt dat na de dood van de volkskundige voorman prof. dr. K.C. Peeters het tijdschrift zijn wetenschappelijke opdracht en uitstraling heeft bewaard.

Een Visser-Neerlandiaprijs voor het tijdschrift Volkskunde.

Het gebeurt niet elke dag dat de geschiedenis van een tijdschrift wordt vastgelegd voor het nageslacht. Maar de verschillende fasen van de geschiedenis van Volkskunde werden uitvoerig beschreven in drie delen van de Nederlandse Volkskundige Bibliografie. Ook mag niet onvermeld blijven dat het tijdschrift zeer uitvoerig beschreven wordt in de zevendelige roman Het Bureau van J.J. Voskuil. In deze romancyclus van ongeveer 5000 bladzijden gaat het onder andere over een tijdschrift met de naam Ons Tijdschrift, waarmee de auteur het tijdschrift Volkskunde bedoelt. Voor ingewijden zijn de door Voskuil gebruikte namen en situaties in verband met Volkskunde heel herkenbaar.

Treingesprek

Een paar dagen voor de prijsuitreiking ontmoette ik prof. dr. Jan Theuwissen, eindredacteur Volkskunde, in de trein. Hij kwam - hoe kan het anders - juist van een redactievergadering en hij las zijn dankwoord voor de prijsuitreiking nog eens na, ter voorbereiding van de plechtigheid.

- In uw tekst lees ik dat ‘Volkskunde’, driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven, tot de oudste cul-

[p. 20]

turele tijdschriften in het Nederlandse taalgebied behoort. U zegt ook dat het de eerste keer is - voorzover u bekend - dat het tijdschrift met een prijs bedacht wordt. Hoe komt dat eigenlijk?

J.T.: ‘Ik heb mij die vraag ook gesteld. Je kunt je afvragen of Volkskunde dan zo'n nietsbetekenend tijdschrift geweest is tijdens de 113 jaar van zijn bestaan. Daarover kan ik kort zijn: als Volkskunde niets betekend zou hebben, was het al lang ter ziele gegaan en hadden niet zoveel mensen er hun tijd en pennenvruchten aan besteed. Is de redactie misschien te bescheiden geweest? Misschien wel. Tijdens de 23 jaar dat ik eindredacteur ben, is er bij mijn weten nooit naar een prijs gehengeld. Ook niet trouwens tijdens de periode van mijn voorganger, K.C. Peeters, die sinds 1938 de redactie leidde. Persoonlijk denk ik: “bescheidenheid siert”. Maar de redactie en het beheer van Volkskunde zijn er dankbaar voor dat men het tijdschrift heeft voorgedragen voor een prijs en de eer is des te groter omdat het een Nederlands-Vlaamse vereniging is die Volkskunde bekroont. Volkskunde is gedurende jaren een Nederlands-Vlaams tijdschrift geweest.’

Prof. Jan Theuwissen, eindredacteur Volkskunde, op het spreekgestoelte.

- Kunt u, zonder al te technisch te worden, de wetenschappelijke waarde en de betekenis van het tijdschrift verwoorden?

J.T.: ‘We streven een aantal doelstellingen na. We willen gedegen wetenschappelijke artikels aanreiken die het hele domein van de volkscultuur bestrijken: bijdragen die zowel historische als eigentijdse onderwerpen behandelen en die het resultaat zijn van oorspronkelijk archivalisch en/of empirisch onderzoek. Juist het feit dat er zo'n gevarieerd aanbod van thema's en onderwerpen is, maakt het tijdschrift extra leesbaar.

Verder verschaffen we informatie over binnen- en buitenlandse volkskundige symposia en congressen. Die informatie is te vinden in de rubriek “Kroniek”. Dan is er de rubriek “Goed om te weten”, waarmee de redactie de lezer kleine, maar niet onbelangrijke data wil bezorgen. Die “weetjes” zijn veelal gedistilleerd uit archivalia; ze hebben de functie van bescheiden maar goed gedocumenteerde bouwstenen. En dan poem ik. nog de bibliografische informatie, die te vinden is in de rubriek “Tijdschriftenschouw”. Daarin vindt de lezer recensies. Met het excerperen van tientallen volksculturele tijdschriften uit binnen- en buitenland krijgt de lezer als het ware informatie uit de eerste hand aangeboden.’

-Zo te horen heeft ‘Volkskunde’ expliciet wetenschappelijke ambities. Het lijkt nogal evident; het domein waarop het tijdschrift zich beweegt, is volkskunde - maar waarover spreken we dan precies?

J.T.: ‘Volkskunde is de studie van de volkscultuur of van het dagelijkse leven in verleden en heden. Vanuit een specifieke invalshoek, de zogenaamde volkskundige driehoek (het bestudeerde object, de mens als drager van de volkscultuur, de socio-economische context), onderzoekt de volkskunde cultuurhistorische processen van diverse materiële en immateriële elementen uit het dagelijkse leven. Dat gebeurt door middel van empirisch en van historisch - al dan niet archivalisch - onderzoek, waarbij zoveel mogelijk multidisciplinaire bruggen worden geslagen.’

-Op financieel gebied kwam ‘Volkskunde’ meer dan eens in een benarde positie. Moet u het qua inkomsten uitsluitend doen met de abonnementen?

J.T.: ‘Het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, de Universitaire Stichting van Belgie en het Vera Himlerfonds zorgen voor niet onbelangrijke structurele steun. We hebben ook wat sponsors die zo bescheiden zijn dat ze in de anonimiteit wensen te blijven. Verder kunt u uit de steeds terugkerende advertentiepagina's opmaken dat er een financiële bijdrage uit de prive-sector is. Maar inderdaad, financiële middelen zijn een probleem. Een tijdschrift runnen is vandaag geen kleine opgave; abonnementsprijzen stijgen niet helemaal evenredig met de stijging van administratieve kosten, van port- en drukkosten. Gelukkig vinden we onze redactieraadsleden en auteurs nog steeds bereid zonder honorarium hun inzet en bijdragen te leveren.

Maar u begrijpt wel dat we, behalve met de waardering voor ons werk, ook heel blij zijn met de cheque die aan de Visser-Neerlandiaprijs verbonden is. Dat geld is een waardevolle steun en we zullen het bedrag gebruiken voor de verdere uitbouw van Ons Tijdschrift.’

Het werd me pas een paar dagen later, tijdens de prijsuitreiking zelf, duidelijk dat ik met een zeer bescheiden man gesproken had. Gelukkig bestaan er lovende juryrapporten en laudatio's.