Neerlandia. Jaargang 105

[p. 7]

Literatuur
Imagologisch essay van prof. em. Marcel Janssens
Het beeld van Vlaanderen en zijn bewoners in buitenlandse spiegels
• Guido Logie

Marcel Janssens is emeritus hoogleraar van de K.U. Leuven in de Nederlandse en Europese literatuur. Maar de status van emeritus betekent niet dat hij op zijn lauweren rust, al zou zeker hij zich dat mogen veroorloven. Janssens heeft zich een leven lang in zijn job maar ook in tal van andere functies hard ingezet voor de Nederlandse taal en cultuur.

Weinig Vlamingen kunnen zo'n staat van verdienste als cultureel ambassadeur voorleggen als hij. Niet voor niets kreeg de bundel opstellen bij zijn afscheid van de Alma Mater als titel mee Extra muros, Langs de wegen. Het was zeker niet profetisch toen Dirk de Geest en Hendrik van Gorp in hun inleiding tot die bundel schreven: ‘Janssens kende de wegen waarlangs hij moest gaan om zijn doel te bereiken. En dat zal wel niet eindigen met 65.’

Janssens heeft een niet gering aantal essaybundels op zijn palmares staan. De lijst van boeken en langere bijdragen in tijdschriften en verzamelbundels enzovoort neemt in Extra muros, Langs de wegen (toch alweer uit 1997) zo'n 21 pagina's in, kleine druk. Voor zijn bundel De maat van drie kreeg hij de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Kritiek en Essay.

In het voorjaar publiceerde prof. Janssens een nieuw essay ‘Het vette en het vrome’: Vlaanderen in de Europese literatuur. Een mooie, stevige pocket van 200 bladzijden uitgegeven bij het Davidsfonds in Leuven in de reeks Davidsfonds/ Literair.

Imagologie

De titel is ontleend aan het gedicht Antropologisch van Hugo Claus. Het verscheen voor het eerst in de Suite Flamande



in 1968 in Avenue, dat grote, zware, glossy tijdschrift dat er in die tijd van Mei '68 en L'imagination au pouvoir toch in slaagde bijdragen van linkse, antikapitalistische schrijvers als Claus, Nooteboom enzovoort te ontfrutselen.

Dit volk dat naar men beweert
zich tussen twee polen beweegt,
het vette en het vrome.

Janssens' boek is een imagologisch essay. ‘De imagologie is tegenwoordig stevig ingeburgerd in de vergelijkende literatuurwetenschap,’ aldus de auteur. ‘Zij onderzoekt het beeld of de spiegeling (“le mirage”) van een literatuur of een auteur in een buitenlandse literatuur.’ In dit geval het beeld van Vlaanderen en zijn bewoners dat uit eeuwen Europese literatuur samen te stellen valt. Het hoeft geen betoog dat het voor handen zijnde materiaal oeverloos is. Janssens geeft het doel en de afbakeningen van zijn studie nauwkeurig aan. ‘Ik heb me verre gehouden van zoiets naief-nationalistisch als “ons hemd is nader dan de rok”. Ik heb getracht de empirisch gesprokkelde uitspraken inhoudelijk en thematisch wat te ordenen, zo tekstgetrouw mogelijk,’ schrijft hij. En nog: ‘Ik wil in elk geval exemplarisch en representatief te werk gaan, wat betekent: niet exhaustief.’ Wat verder noemt hij zijn zoektocht: ‘metselen aan een beeld van dat “Vlaanderen” met Europese bouwsteentjes’.

Tedere Polemist

Een greep uit de titels van de hoofdstukken maakt meteen duidelijk hoe Janssens zijn vele lectuurnotities geordend heeft: Een volk van schilders van boerenbruiloften; Rubens

[p. 8]

und kein Ende; Gent, Brugge, Brussel; Boven en onder het Hollands Diep. Het hoofdstuk La Flandre profonde verdient een aparte vermelding: het beeld van La Flandre bij Belgisch-Franstalige auteurs. Daarin noemt Janssens Le plat pays van Jacques Brel het mooiste chanson dat ooit over Vlaanderen gedicht werd - en wie zal hem tegenspreken?

De inhoudstafel geeft de componenten aan van het beeld van Vlaanderen zoals het in buitenlandse spiegels te zien was.

Ergens heeft de auteur het over zijn stapel steekkaarten met uitroep- en vraagtekens. De lezer ziet de lezer Janssens inderdaad bezig: gepassioneerd, gedreven door vooral verwondering. Daarna, aan zijn schrijftafel, verwerkt Janssens zijn lectuurnotities tot een eigen geheel. De hoofdstukken blijken variaties op één thema: het duale van Vlaanderen en zijn inwoners. Het mystieke en het uitbundige, het vette en het vrome, die twee polen duiken steeds weer op.

Janssens is uitdrukkelijk aanwezig in het boek. Maar niet opdringerig, niet betweterig, niet het eigen grote gelijk predikend. Hij maakt overvloedig gebruik van het vraagteken. In de vraagstelling ligt vaak zijn eigen mening verscholen. En als hij een enkele keer uitvoerig laat blijken het met een auteur niet eens te zijn - met de steile en inderdaad uiterst betwistbare uitspraken van een Benno Barnard bijvoorbeeld die denkt Belgen voor Nederlanders te kunnen verklaren -, blijft hij een tedere polemist. Het stekelige van Jeroen Brouwers bijvoorbeeld lijkt hem vreemd. Ook in de polemiek blijft hij een relativerende gentleman.

Twee zaken blijken buitenlanders altijd te hebben aangesproken: de schilderkunst en de steden: Brugge, Gent, Antwerpen, Brussel... ‘De schilderkunst bood echt ons meest aantrekkelijke uithangbord.’ En: ‘Om dat kunstwerk van “sociale en menselijke cultuur”, de stad, de gemeente, te bezichtigen stroomden bezoekers uit heel Europa naar Vlaanderen.’

De les van een liedjeszanger

En in een blad als Neerlandia kunnen we niet voorbijgaan aan het hoofdstuk Boven en onder het Hollands Diep waarin het gaat om de manier waarop Nederland naar zijn zuiderbuur kijkt. En hier komen natuurlijk de verschillen tussen Noord en Zuid met de overbekende (voor)oordelen en clichés om het hoekje kijken. ‘Vrij algemeen wordt nu wel aanvaard dat het cultuurpatroon van de Nederlanders “in niet onbelangrijke nuances” afwijkt van dat der Vlamingen, maar het eigene van die verscheidenheid in de eenheid blijkt toch zo moeilijk onder woorden gevat te kunnen worden,’ noteert Janssens. Leeft er zoiets als een besef van een gemeenschappelijke cultuur bij de Nederlanders en de Vlamingen? De auteur betwijfelt dat sterk. En even verder luidt het: ‘Ik mag er alvast even op wijzen dat Nederlanders en Vlamingen elkaar toch moeilijk begrijpen en aanvoelen.’ Hoe zit het met de Groot-Nederlandse gedachte? Janssens citeert J.L. Heldring die schrijft dat de Groot-Nederlandse gedachte nooit in Nederland is aangeslagen en hij voegt er tussen haakjes aan toe: ‘in België evenmin’. Het zal wel heel typerend voor Janssens zijn dat hij dit hoofdstuk afsluit met enkele verzen uit het relativerende lied Vlaanderen van Paul van Vliet. Het komt er in dat lied op neer dat de cabaretier, als hij weg wil uit alles wat hem in Holland beknelt, naar Vlaanderen reist ‘waar het laatste woord voorlopig nog door niemand is gezegd’. Met andere woorden: waar ondanks alles de morsige mentaliteit van ‘leven en laten leven’ een goed tegengewicht vormt voor de steile regelneverij van Hollandse regenten van allerlei slag en soort.

‘In dat liedje klinken echo's van wat wij zovele geleerde hoofden vanachter hun katheders hebben horen verkondigen. Of de proef op de academische som door een liedjeszanger,’ aldus Janssens.

Vlaming, Belg, Europeaan

Het is evident dat in een boek als ‘Het vette en het vrome’ om de haverklap het lastige begrip identiteit - culturele, Vlaamse of Europese identiteit - opduikt. Een begrip als ‘Vlaamse identiteit’ ligt vandaag de dag zeker onder vuur, noteert de auteur, en hij verwijst naar de ‘nieuwe Belgen’, naar de ‘Belgitude’. Maar er is ook Europa. ‘Gaat Europa in het tijdperk van een alsmaar uitdeinende Europese Unie ook een meltingpot theorie koesteren en trachten te realiseren onder zijn burgers van zoveel verschillende nationaliteiten?’ vraagt Janssens zich af. Enkele bladzijden verder herhaalt hij de vraag: ‘Is de culturele toekomst van Europa een postnationale meltingpot?’ Hij wil de slogan van August Vermeylen als volgt aanpassen: ‘Om Vlaming te kunnen zijn moeten wij Europeaan, ja wereldburger worden.’ ‘In dit tijdperk van de mondialisering moeten wij Vleuro's worden,’ aldus Janssens.

‘De Belg bestaat,’ zegt hij, en ‘België, het thuisland van Magritte’ noemt hij zijn thuis. Hij besluit: ‘In dat multiculturele Europa voel ik me als Vlaming in België zonder complexen Europeaan. Ik wil Europeaan worden om Vlaming te kunnen blijven. En daar voel ik me goed bij.’

We horen het hem graag zeggen. Ondertussen bevelen we zijn tocht door het Europese spiegelpaleis van harte aan. Tot lering en vermaak.

Marcel Janssens: ‘Het vette en het vrome’: Vlaanderen in de Europese literatuur. Leuven, Davidsfonds, 2001. 203 bladzijden.

ISBN 90-6306-425-X