Neerlandia. Jaargang 105

[p. 9]

Maatschappij
Van uitvaartverzorgers en begrafenisondernemers (1)
Maar in één aarde eindigt alle pijn
• Connie Harkema

Op 2 november is het Allerzielen, de dag dat we de doden herdenken. In hoeverre verschillen Belgen en Nederlanders in het naleven van deze katholieke hoogtijdag? Hoe komt het dat in de zuidelijke streken de kerk meer invloed heeft en wat stellen de noordelingen als alternatief? En wat voor rol speelt de homoseksualiteit daarbij? Bij de beantwoording van deze vragen bleek dat de openheid rondom de dood alsmaar groter wordt, met name in Nederland. Hebben de Belgen hun Allerzielen, de Nederlanders zoeken hun heil meer in de eigen invulling van uitvaart en rouwverwerking.

Hella S. Haasse schreef: ‘Sterven en dood worden in onze cultuur beschouwd als legitieme literaire onderwerpen. Maar het graf geldt als een te gruwelijk of morbide gegeven. Men duldt het als attribuut van spookverhalen; eigenlijk is het taboe.’

Verder wijst de schrijfster op het verschil met andere landen (voornamelijk Italië) waar een tendens heerst de dood zoveel mogelijk te ontdoen van zijn onbegrijpelijkheid en het gewone leven - de huiselijke sfeer - letterlijk op het graf te laten voortbestaan.

De laatste jaren echter is er ook een verschuiving in Nederland gaande. Volgens drs. Th.A.M. Welsink, educatief conservator van het Letterkundig Museum in Den Haag, kan men spreken van een golfbeweging door de eeuwen heen. Door het uitbreken van aids, waarbij veel jonge mensen worden getroffen, is de dood minder taboe geworden.

De golfbeweging, waarover Welsink spreekt, is ook terug te vinden in een andere passage van het hierboven geciteerde stuk over graven en kerkhoven van Haasse, dat overigens nog niet eerder is gepubliceerd. ‘In de Middeleeuwen kregen gewone overledenen alleen het kruis na. Dat symbool was voldoende om het belangrijkste aan te duiden: dat er op die plek een christenmens begraven lag. Heiligverklaarden,

Conservator Th.A.M. Welsink, ‘vergeten in de slaap der eeuwen’ (Foto Connie Harkema)

vorsten en andere aanzienlijken onderscheidden zich doordat op hun tomben naam, toenaam, titels en epitheta vermeld stonden. In de eeuwen van toenemend individualiteitsbesef kon ieder aanspraak doen gelden op een dergelijke handreiking tot het enige voortbestaan op aarde nog mogelijk was: herdacht te worden, zich postuum te doen kennen.’

Belgische bescheidenheid en Nederlandse directheid

Iemand, die al jarenlang in het uitvaartwezen zit, is de heer R.K.A. Boon. Als secretaris van de VTU (Vereniging Toeleveranciers voor de Uitvaartbranche) en voormalig directeur van Boons Grafkisten Bogra B.V. is hij goed op de hoogte

[p. 10]

R.K.A. Boon, secretaris van de Vereniging Toeleveranciers van de Uitvaartbranche (VTU) (Foto Connie Harkema)

van zowel de Nederlandse als de Belgische situatie rondom de dood.

‘De dood is één van de laatste taboes, die aan het verdwijnen zijn. Doordat Belgie overwegend katholiek is, heeft Allerzielen daar veel meer betekenis dan in Nederland. Nabestaanden lopen gemakkelijk binnen bij de begrafenisondernemer (zoals de uitvaartverzorger in België nog steeds wordt genoemd) om kunstbloemen of een klein gedenkornament te kopen. Dat is de mensen door gewoonte ingegeven. Vroeger was dat nog eenvoudiger dan nu. Met name in Gent en Antwerpen had je van die straatjes met etalages met kruizen, grafstenen en doodskisten. Dat vonden wij toen heel bijzonder, maar voor Belgie was dat veel meer een vanzelfsprekendheid. Dat kwam door een combinatie van functies, die men in Nederland nooit heeft gekend. Men was van oorsprong schrijnwerker (meubelmaker) en had de timmerwerkplaats meestal achter de begrafenisonderneming. Om de gemaakte doodskisten schoon te houden, verhuisden deze naar de voorkant of de etalage van de winkel. Met de komst van de industriele productie, verdween de schrijnwerker en dus de uitstalling in de etalages.

Daarnaast werkt de Belgische begrafenisondernemer met een vaststaande ceremonie. Er is niet veel ruimte voor een persoonlijke interpretatie. De wijze van de uitvaart wordt bepaald door de kerk en niet door de begrafenisondernemer of de familie. De Belg is daarin veel bescheidener en volgzamer dan de Nederlander. Hij schikt zich eerder in het gebruikelijke.

Daar tegenover staat de ontkerkelijking en de directheid van de Nederlander. Deze zoekt naar alternatieven voor de kerkelijke feesten, waarbij de overledene vaak al van te voren de uitvaart regisseert.

Verder kent de Belgische begrafenisondernemer een grotere vorm van status. In de rouwadvertenties bijvoorbeeld, wordt de naam van de begrafenisondernemer met het complete adres genoemd. In Nederland zou men niet durven denken aan zo'n indirecte vorm van reclame.’

Homoseksualiteit

‘Vanaf eind jaren 80 heerst er in Nederland onvrede over de uitvaartverzorging. Men pleit voor een persoonlijke invulling. Het verdwijnen van de taboesfeer rondom homoseksualiteit heeft daarbij een grote rol gespeeld. De homoseksuelen trokken wegens hun geaardheid naar de grote steden, waar ze zich konden onttrekken aan de familie. Ook was de sociale controle hier veel minder. Later konden velen - door het uitbreken van aids - hun dood zien aankomen. Het sterven kreeg een invulling binnen de vriendenkring, waarbij het verleden en de familie werden gepasseerd. Omdat homo's doorgaans trendgevoeliger zijn dan andere mensen, had dit ook zijn uitwerking naar de uitvaarten toe. Zo in de trant van “Ik ga toch dood. Doe er wat mee. Mijn sterfdag mag best een feestdag worden. Drink gerust champagne en laat je tranen achterwege.” Hierdoor werd de dood beter verteerbaar voor de nabestaanden en konden zij met “een gevoel van voldaanheid” op de uitvaart terugkijken.

In de invulling van de plechtigheid wil men de persoonlijkheid van de overledene herkennen. De uitvaarten worden dan ook steeds extravaganter. Kijk maar naar de uitvaarten van Herman Brood en Sylvia Millecam. Sinds 1991 kent Nederland de meest liberale wetgeving op het gebied van de lijkbezorging.’

Vergeten in de slaap der eeuwen

Bovengenoemde ontwikkelingen hebben het Letterkundig Museum doen besluiten zijn collectie over schrijvers en de dood te exposeren, met uitzondering van het stuk van Haasse. Een gedeelte hiervan is wel afgedrukt in De Weduwe Ida, het mededelingenblad van het Letterkundig Museum.

De expositie kreeg als titel mee: Vergeten in de Slaap der Eeuwen. De entree tot deze bijzondere tentoonstelling wordt gevormd door een zwart gordijn, muziek van Albinoni (te weten Adagio dat tijdens de begrafenis van Anna Blaman werd gespeeld) en een gedicht van J.C. Bloem:

[p. 11]

 

Geen leed is voor de levenden te ontvlieden

 

Maar in één aarde eindigt alle pijn,

 

Waar de verradenen en die verrieden

 

Vergeten in den slaap der eeuwen zijn.

Voor we de werkelijke ruimte - na een tweede zwart gordijn - betreden, zien we het overhemd dat J. van Oudshoorn droeg op het ogenblik van zijn overlijden.

De expositiezaal zelf toont ons het sterven van schrijvers en de reactie op hun dood door de omgeving: dodenmaskers, bidprentjes, rouwkaarten en -advertenties, krantenberichten, foto's van schrijvers op hun sterfbed en van hun begrafenissen.

Van enkele begrafenissen zijn zelfs films te bekijken, zoals van de politiek gekleurde afscheidstocht van Herman Heijermans. Op 26 november 1924 werd zijn lichaam in een met een zwarte doek gedekte kist eerst per lijkwagen en vervolgens per rouwkoets naar de rand van Amsterdam vervoerd. Hier nam de S.D.A.P. de regie over: er werd een stoet geformeerd waarin alle socialisistische verenigingen met vaandels meeliepen; de zwarte doek werd vervangen door de rode partijvlag.

Curiositeiten

De dood van de schrijvers wordt in chronologische volgorde gepresenteerd, beginnend met Willem Bilderdijk (1831) en eindigend met Annie M.G. Schmidt (1995).

Om het geheel te verluchtigen, is er soms een komische noot toegevoegd. Zo staat er een aantal zerkjes van etalagekarton met amusante grafschriften zoals die van S. Carmiggelt:

Hier ligt een humorist,
Hij heeft zich vergist.

Een ander curieus verschijnsel binnen de expositie vormt de sarcofaag van Arnon Grunberg, die nota bene te koop is. Grunberg schreef in 1998 in een column dat hij ooit als mummie in een museum wilde worden opgenomen. Hierdoor liet de Utrechtse kunstenaar Toos Janssen zich inspireren en maakte voor het Letterkundig Museum een sarcofaag. Tijdens de tentoonstelling kunnen de bezoekers hierop een schriftelijk bod uitbrengen, met een minimum van vijfduizend gulden.

Cremeren

Als dode kun je worden begraven, gemummificeerd (ten behoeve van de wetenschap), maar ook gecremeerd. Toch heeft het nog tot 1955 geduurd voordat de Nederlandse wet lijkverbranding toestond. Er zat echter een leemte in de wet. Crematie werd weliswaar verboden, maar de strafrechtelijke sancties ontbraken. Hiervan maakten voorstanders van crematie dankbaar gebruik.

In 1913 liet de huidige Koninklijke Vereniging voor Facultatieve Crematie in het Noord-Hollandse Velsen het eerste crematorium van Nederland bouwen. Met de eerste crematie op 1 april 1914 schreef het Crematorium Velsen geschiedenis.

In Frankrijk, Italië en Duitsland was cremeren al wel legaal. Zo werd Eduard Douwes Dekker (Multatuli) in Gotha (Duitsland) gecremeerd. Zijn urn staat nu in het Multatuli Museum in Amsterdam. Voorzover bekend, is hij de eerste Nederlander die gecremeerd werd. De eerste Nederlandse schrijver, die in Nederland werd gecremeerd, was J.A. Dèr

Sarcofaag van Arnon Grunberg, een kunstwerk van Toos Janssen (Foto Letterkundig Museum Den Haag)

Mouw (11 juli 1919). Daarnaast zijn ondermeer Couperus, Gorter en Slauerhoff verast, allemaal te Velsen.

Pas met het aannemen van de herziening van de Wet op de Lijkbezorging in juni 1991 zijn cremeren en begraven - 77 jaar na de eerste crematie - wettelijk gelijk gesteld. Door deze herziening is het nu ook mogelijk om de overledene zonder kist te cremeren.

Verder kunnen de nabestaanden de urn mee naar huis nemen of de as zelf verstrooien op een dierbaar plekje van de overledene. Het waren de gegoede humanistisch-liberalen die als eersten kozen voor cremeren.

De expositie Vergeten in de Slaap der Eeuwen, Schrijvers en de Dood is tot en met 18 november te bezichtigen in het Letterkundig Museum aan de Prins Willem-Alexanderhof 5 in Den Haag (vlakbij station CS). Openingstijden: dinsdag tot en met vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur; zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.