Neerlandia. Jaargang 105

[p. 25]

Taal
Van Ekelsbeke tot Emden
De e-legende van deze tijd
• Els Ruijsendaal

In Metro, het treinblad van de Randstad, dat qua formaat een goed antwoord is op het gebrek aan ruimte in de trein, las ik een poosje terug over de kinderziektes van het stadhuis in Utrecht. Zo ontbrak daar een brievenbus. Zoiets is onvoorstelbaar voor een gewone burger, maar het komt vaker voor. lk herinner me dat ik wanhopig probeerde mijn post kwijt te raken in de brievenbus van het P.C. Hoofthuis in Amsterdam. Die was er niet, maar dat durf je niet meteen te geloven. De brievenbus bleek binnen te zitten en als de universiteit sluit en het hek dichtgaat, dan kun je de post niet meer kwijt.

De papieren brief heeft het toch al moeilijk in het e-tijdperk, dat is aan alles te merken. Als P.C. Hooft 's avonds voor tienen een brief op de post deed, was die 's ochtends vroeg in Amsterdam op het gewenste adres. Dat lukt nu zelfs met priority niet meer, daarom is de aloude koerier weer in het leven geroepen, die de post snel maar tegen gepeperde prijzen kan bezorgen.

Tante Pos poogt nu op andere wijze in één stap in de ‘internationale’ voorhoede te geraken: alle Frans is overboord gegooid en er is Engels voor in de plaats gekomen. Dat Engels is overigens verdraaid Frans als je goed kijkt.

Priority is oorspronkelijk Frans, en vervangt om onduidelijke redenen het veel eenvoudiger en herkenbaarder expresse (< Lat. exprimere, eruit of naar voren drukken), dat eveneens uit het Frans komt en ook in het Engels gekend wordt. De woorden staan voor voorrang dan wel spoed: SPOED op een brief blijft voor mij toch het eenvoudigst en duidelijkst. Het antwoord van de firma post zal altijd luiden dat men ‘spoed’ in het buitenland niet begrijpt. Priorité begrijpt men in China net zo min, maar dat is nooit een belemmering geweest het in te voeren. Het getuigt van openheid voor elkaar en van een mondiale instelling als men prior op een rood etiket laat volgen door ‘spoed’; het getuigt ook van klantvriendelijkheid, want de klanten van de post, dat zijn wij toch?

De Fransen hebben het geluk dat de nieuwe wereldtaal zoveel Frans in zich heeft, zodat zij alleen het achtervoegsel nu hoeven te herverfransen, priorité, en de Belgen hebben met hun grote ervaring in meertaligheid weer een prachtige oplossing gevonden door naar de bron van het woord, tevens het hoofdwoord, terug te keren en daarmee ook korter te zijn: prior, het gemeenschappelijke (Latijnse) stuk in priorité en priority, siert de post die uit België komt. U kunt, als u daar een voorkeur voor hebt, deze prior-plakkers aan het Verbondskantoor vragen; ze mogen gebruikt worden, want zij zijn op grond van dezelfde afspraak gemaakt als waarvoor onze PTT dat heeft gedaan.

Latinitas apothecaria

Ik krijg bijna begrip voor de groepering Europeanen die Europa terug Latijn wil laten spreken. Het is een alleraardigst idee en het Vaticaan zal zeker vóór zijn. De r.-k. kerk heeft prior al in gebruik als ‘overste’, en uitzendingen in het Latijn zijn er ook al: in Finland nota bene. Het zal wel latinitas apothecaria oftewel potjeslatijn worden: epistula en het gemoedelijker litterae zullen dan onze brief aanduiden. Onze brief komt ook uit het Latijn, van brevis (kort), waar je dan scriptum of libellus, schrijfstuk of boekje, bij moet denken. Een kort schrijfsel dus (naast de briefing, de korte instructie).

Mocht iemand denken dat prior, priorité of gewoon ons

[p. 26]

prioriteit snelheid brengt in de postbezorging, dan heeft men het mis. De post komt niet eerder dan voorheen. Het omgekeerde is het geval: er is ook nog het Frans-Engelse Standard ingevoerd voor brieven die de post nog even op de plank laat rijpen alvorens hen te gaan bezorgen. Standaard betekent ‘gewoon’, maar krijgt door het PTT-gebruik naast prior een trager imago dan het verdient.

Post is en blijft het meest verspreide en gekende internationale woord, dat via het Franse poste uit het Latijn komt: posita, de vastgestelde plaats (positie) voor de postpaarden (< ponere = plaatsen). Post als standplaats of rekening komt hier ook uit voort. De post heeft sinds kort haar ‘diensten’ laten vallen en er services van gemaakt. Met de ingebruikneming van het Engelse (ook Franse) woord service verdwijnt meteen letterlijk en figuurlijk het dienstbetoon. Erger nog: de gewone post is zo tergend traag geworden dat men van slakkenpost is gaan spreken. Aan een loket kun je ook niet meer terecht: boven de voormalige loketten staat nu tickets & service; het loketpersoneel verklaart desgevraagd dat die onzin ‘van boven’ komt.

In het elektronische tijdperk is het voor iedereen nog mogelijk een ‘telegram’ te versturen, maar niemand doet het meer, tenzij voor de aardigheid (het gelukstelegram). Het woord telegram staat daarmee op de nominatie tot het verleden te gaan behoren, wat jammer is van dit fraaie Griekse legowoord (tele=ver en gram komt van gramma=letter), al behoort het gelukstelegram nog steeds tot de mogelijkheden.

De Amerikanen hebben de metafoor van de post (mail (<Fr.), maar ook post) ingezet met de e van elektronisch, waardoor e-mail of e-post (Afrikaans e-pos) verkregen werd. Het is een schitterend principe: onze e-brief wordt al verstuurd, we hebben al een e-adres, waar het Engels nog spreekt van email adress, in het Nederlands overgenomen e-mailadres. Het gaat sindsdien razendsnel: de e-commerce is opgekomen: e-cards worden verzonden, de nieuwsbrief is e-zine geworden, e-books werden geschreven. De aardigheid is, dat het geen pure metafoor is, omdat de betekenisoverdracht gekenmerkt wordt door toevoeging van de e en dus de overdracht van de ene term naar de andere als het ware zichtbaar blijft.

E-legende

Hoe snel het ook gaat, de Nederlandssprekenden hebben de e nu ook te pakken. Een kop in Trouw van 17 februari meldde: ‘E-handel blijft bescheiden’ en laatst sprak iemand al vergenoegd van een gezellig e-gesprekje, dat hij met zijn collega had gevoerd. Er staat ons nog wat te wachten in E-land, zoals de rubriek over internetzaken in De Standaard heet. Het e-hoofdstukje in Ton den Boons Taal van het jaar nul. Kroniek van het Nederlands in 2000 toont nog weer andere e-woorden. Ik citeer er een aantal: e-bedrijf, e-boekhouding, e-distributie, e-bank, e-klant, e-mentaliteit, e-taal. Den Boon haalt nog met smaak de woordspeling van ING-bestuursvoorzitter Van der Lugt aan (p. 29), die zoals het een Nederlander betaamt, in het Engels riep: ‘There is no business like e-business.’ Maar aardig is het!

De Italiaanse bisschoppenconferentie legde vorig jaar (De Standaard van 14 maart 2000) een geestrijke elektronische verbinding tussen het vissersnet van tweeduizend jaar terug en het internet van nu, en kwam met e-vangelisatie. Nu werd bij wijze van grap de e uit het bestaande woord getrokken. Volgens hetzelfde principe is e-conomie gevormd en het is zonneklaar dat deze methode zich moet beperken tot woorden die toevallig met een e beginnen, e-woorden zullen we maar zeggen. Gesignaleerd zijn evengoed al e-ducatie, e-mancipatie en e-venement.

Op onelektronische gronden was er vorige eeuw al een e-profeet opgestaan, namelijk Jacob van Lennep (1802-1868), schrijver van Ferdinand Huyck, De Roos van Dekama en vele andere stukgelezen boeken, schrijver van de Vermakelijke Spraakkunst, die ook de teksten van alle Uithangteekens in Nederland verzamelde - nog steeds een standaardwerk. Van deze enorm populaire, boeiende en geestige Jacob van Lennep verscheen in 1841 een verhaal dat alleen in woorden met e's werd geschreven, voor welke gelegenheid hij even alleen met ‘Lennep’ tekende.

Het onwaarschijnlijk lange verhaal heet E-legende en begint aldus:

Lees - en Beef!

Een vreemde heerscher betreedt Berthes erfdeel. Geen der edelen weerspreekt des wreeden ‘Werners recht, het recht des sterksten. De vreemde heerscher, ten zetel der Wenden verheven, geeft het bevel: ‘Breng Berthe weg. Geen mensch helpe de zwervende....

Om oneindig veel e's verder te eindigen met de goede afloop van het verhaal:

De Deken der Stevenskerk heeft den echt gezegend. Vete en wrevel hebben gezwegen. Berthe vergeet het geleden leed: de Hemel verleent zegen en vrede, en hetgeen de legende wegens hen vermeldt neemt een end
Lennep, den zevenden September.

Met een, twee, zes, negen, elf en met december had ‘Lennep’ ook nog toegekund, maar het is te weinig om de datum van ondertekening te geloven. De a-saga, het i-dicht en de o-sprook konden natuurlijk niet uitblijven. De o-sprook eindigt overigens passend met slot!

Apenstaartje

Dit hele e-verhaal heeft nog een staartje, het apenstaartje (Fries apensturtsje, Afrikaans apstert). Het teken @ is vermoedelijk een ligatuur van de a en de c, en wordt nu

[p. 27]

gezien als een a met een staartje eromheen, ook in de uitspraak zo mooi in a's terechtgekomen, bijna als het begin van een a-saga. Volgens M. van der Eist (NRC Handelsblad 241098) moet dit symbool ontstaan zijn in Toscane, zo rond 1200. Het zou de afkorting zijn voor de handelsuitdrukking a cambio (di) ‘tegen de wisselkoers van’ en bij uitbreiding ‘voor de stukprijs van’, met de bekende inkorting à bij stukprijzen, zoals in de VS nog steeds gebeurt: 10 widgets @ $1 = $ 10, naast à overigens. Het kan ook het Latijnse ad (tot, net als het Engelse at) kunnen weergeven, maar de zin van deze inkorting ontgaat me bij twee letters, waar je dan eerder aan ligatuur denkt. Het laatste woord is er nog niet over gezegd.

Ik heb persoonlijk de at niet bewust meegemaakt; deze oorspronkelijk Amerikaanse en meest verbreide benaming hoorde ik pas later, of misschien heb ik de naam wel gehoord maar toen nog niet begrepen. Marian Klamer heeft ooit een opsomming gemaakt van de benamingen in de verschillende talen (NRC Handelsblad 101098). Het Duits heeft er ook een apenstaart in gezien: Affenschwanz (apenstaart) of het nog aardiger Klammeraffe (klimaap), maar ook de staarten van andere dieren zijn wel te hulp geroepen om deze ligatuur te duiden of aan te geven: de Noren haalden het varken erbij (grisehale ‘varkensstaart’), de Fransen de slak, of eigenlijk het slakkenhuisje (a-escargot) en de Finnen zelfs de kat (miau of miukumauku). Geen is er echter zo mooi als onze apenstaart, die de elektronische postbus met zwier aankondigt, hoewel ook de Zweedse snabel-a (olifantenslurf-a) het heel mooi doet, geheel passend in de a-saga van weleer.

Deze en nog vele andere niet aangehaalde benamingen in andere talen geven aan dat behalve voorstellingen van het figuurtje ook de klank een rol heeft gespeeld bij de woordvorming. De intrigerende geschiedenis ervan leidt tot enige legendevorming. Het teken @ wordt onder meer in macronamen gebruikt en duidt dan op een ingebouwde functie (bijvoorbeeld @copy), maar het bekendst is het voor de computergebruiker als scheidingsteken in internetadressen, waar het de elektronische postbus inleidt, waar alle e-brieven met elektronische snelheid worden bezorgd.

De vele woordvormingen met e- en het apenstaartje als eigen interpretatie van @ zijn niet meer weg te denken uit het Nederlands, waarmee onze taal laat zien hoe alert zij reageert op de ontwikkelingen die met elektronische snelheid op ons afkomen en hoe weinig dat uitmaakt voor de verstaanbaarheid over en weer. Ons geprivatiseerde postbedrijf zou hier lering uit kunnen trekken.