Neerlandia. Jaargang 105

[p. 19]

Literatuur
De Kuyper zegt weinig steekhoudends over ‘identiteit’
• Marcel Janssens

Bij Uitgeverij SUN te Nijmegen verscheen in het najaar 2000 het essay Met gemengde gevoelens. Over eigenheid, identiteit en nationale cultuur (250 blz.). Het handelt over problemen van nationale eigenheid in verschillende landen van West-Europa, zowel Engeland en Frankrijk als Zwitserland en Duitsland, maar vooral Nederland en België. Het zwaartepunt van zijn met veel lecturen ondersteund vertoog ligt wel degelijk in de Nederlanden: kunnen we, in onze postessentialistische en postnationale 21e eeuw, nog op fatsoenlijke wijze gewagen van een volkseigen, een volksaard, een apart gemeenschapsgevoel en -gedrag?

De auteur maakt rijkelijk gebruik van een paar stevige boeken over zijn onderwerp, zoals La nation dans touts ses états van de Fransman Alain Dieckhoff en wat de Nederlanden betreft het essay van Derk Jan Eppink, Vreemde buren. Over politiek in Nederland en België. Doorlopend citeert hij nog hoge heren als Roland Barthes, Phillipe Delerm en dichter bij ons sociopolitieke en cultuurhistorische commentaren van Luc Huyse, Rudy Kousbroek, Herman Pleij of Herman Vuijsje. Contactpunten genoeg dus met het hedendaagse discours over dat heikele onderwerp ‘identiteit’. Sigmund Freud wordt zelfs nog geregeld geciteerd. Kortom, wat het verwijzingsapparaat van dit essay betreft, vertoeven we in respectabel gezelschap. Die achtergronden hebben de uitspraken van Eric de Kuyper zowel gecompliceerd als versimpeld.

Hoe ambigu zit het begrip ‘identiteit’ al niet in zijn eigen nomadennatuur verweven? Hij is een tweetalige Brusselaar, doceerde in België en Nederland en nog een eind daarbuiten in West-Europa, hij woont onder en boven de rivieren. Is hij nu echt ‘een Vlaams schrijver’? In die lappendeken van de Westerse culturen, waar hij een leven lang is doorgetreind, heeft hij dat ‘vreemde eigene’ of dat ‘eigen vreemde’ van West-Europa in zijn genen opgezogen. Door zijn afkomst, opvoeding, opleiding, professionele bezigheden en niet het minst door zijn academische werkzaamheden aan universiteiten van verschillende landen is hij genetisch niet voorbestemd om essentialistische etiketten te plakken op zoiets als ‘Vlaamse volksaard’ of ‘Nederlandse identiteit’. Hij gaat daar tegelijk afstandelijker en toch ironischer en luchtiger mee om dan de meeste commentatoren. Voorzichtig draait hij die concepten om in zijn ervaren vingers en toch laat hij zich in een gedreven moment geregeld ontvallen wat nu een Belg of een Nederlander voorstelt en is. De lezer weze gewaarschuwd. Zo iemand als Eric de Kuyper kan niet anders dan ‘met gemengde gevoelens’ omgaan met zoiets zwaarwichtigs als ‘nationale eigenheid’ of ‘nationale cultuur’. In hem zitten meervoudige culturele afdruksels, en ook in dit boek zitten die, aantrekkelijk, ja, maar ook wat bleek en wankel.

Dit essay bloemleest ook fragmenten uit De Kuypers verhalend proza. Dat die uittreksels hier mogen meedoen op onze zoektocht naar ‘identiteit’, wijst erop hoezeer De Kuypers ideeën autobiografisch verworteld zitten en hoezeer zijn denken met zijn vágantenlevensloop verbonden is. Dit essay is ook een soort vertelling, zoals De Kuypers verhalen door de band opgetild worden met essayistische beschouwingen.

Charmant

Ik noemde dit boek al ‘aantrekkelijk’. Een motiefwoord bij Eric de Kuyper is inderdaad ‘charmant’. Hij spreekt vertederend over charmes van Engelse of Franse liederen en hij is een fan van operettes. Hij zal een nationale identiteit met ‘eigenzinnigheden’ trachten te omschrijven. Die charmante afwijkingen van de norm, die eigenzinnige trekjes van een Fransman of een Engelsman aait hij met welbehagen. Een bepaalde vorm van domheid, vooral die waar domheid gepaard gaat met slechte smaak (kitsch is de smaak van de domheid), boeit hem bijzonder. Dat noemt hij ook ‘charmant’. Over onze klungeligheid in het dagelijkse leven heeft hij het graag. Ook Orwell, de vader van Big Brother, was ‘gefascineerd door de domheid’. (Maar allicht toch ook door iets meer?). Ook charmante eigenzinnigheden op grond waarvan wij dan iemand een Belg of een Engelsman noemen, dragen van nature ‘een soort domheid’ in zich.

Dat is zijn badinerende toegang tot die veel hachelijker omschrijvingen van wat nu een Fransman of een Duitser (volks)eigen is. En daar wordt het moeilijker. Eric de Kuyper gedraagt zich in de loop van zijn schrifturen zoals hij zich door zijn uithuizig bestaan beweegt: met ‘een sensueel

[p. 20]

esthetisch gevoel’, dat lak heeft aan ideologie. Zijn loflied op nationale charmes heeft niets met eigengereide dooddoeners of met nationalistische hogeborstzetterij te maken. Daar blijft hij omzichtig uit de buurt.

Antipolitieke houding

Hij is er vast van overtuigd dat nationale of culturele identiteit niets anders is dan een kunstmatige constructie, een ‘schijnzekerheid’, een ‘identiteitsmythe’. Zelfs in Frankrijk, waar in tegenstelling tot België en Nederland dat begrip ‘identiteit’ altijd als een vanzelfsprekendheid werd ervaren, is de ‘homogene identiteit’ nu in gevaar (denk maar aan de plannen voor een ‘autonoom Corsica’). Wat daar nu precies aan de gang is, wordt niet verder besproken, maar het typeert De Kuypers werkwijze: hij kaart vanuit zijn respectabele schrifturen tal van problemen aan, maar wandelt daar luchtig omheen en daarvan weg, tot hij af en toe toch een frappante uitspraak riskeert.

Eer ik daar iets meer over zeg, verwijs ik nog even naar zijn alomaanwezige antipolitieke houding. Hij spint graag zijn gedachten bij de lectuur van (vooral) Nederlandse krantenberichten over de politiek in het Poldermodelland. Maar zijn houding is allang niet meer apolitiek, maar antipolitiek. Daardoor is hij in België en Nederland zowel als in elk ander land ‘een roepende in de woestijn’. Dat zij dan maar zo, zucht hij. In zijn Bedenkingen van een antipolitieke burger (blz. 137-138) karakteriseert hij politieke activiteiten als ‘inkapseling, compromissen, strategieën, opportunisme, het doel dat de middelen heiligt, doodse retoriek, demagogie’. Dat is politiek zeker ook, maar voor mij is zij zoveel meer.

Die antipolitieke vrijbuiterij bij een intellectueel en cultureel zo competente man als Eric de Kuyper verbaast en irriteert mij. Is dat nu het forfait van de klerken, hoe omfloerst en literair opgesmukt dat ook onder woorden gebracht moge worden? Ik meen dat je zonder politiek engagement niet een nationale cultuur of identiteit adequaat kunt definiëren, laat staan beleven. Wat hij schrijft in zijn Besluit is toch wel uitzichtloos somber: ‘Zo zou hij (ik) eindeloos kunnen doorgaan. Maar de antipolitieke burger is moe. Zoveel verontwaardiging, telkens weer, put hem uit. Was er maar eens iets - ik zeg niet iemand, al zou dat ook helpen - in de politiek dat prikkelend was, inspirerend, oorspronkelijk of intelligent.’

Identiteit

En dan, ten slotte, de ‘identiteit’. Die ligt dezer dagen zeker onder vuur. In Neerlandia, jaargang 104, nummer 2, 2000, blz. 25-28, stond een kostbaar artikel over Die gevoelige identiteit. In De Standaard liep een week lang dat essay van Manu Claeys over onze Vlaamse ‘volksaard’ onder de titel Het Vlaams Blok in elk van ons. Daar werd op gereageerd door Bart de Wever en Koen Palinckx in De Standaard van

Eric De Kuyper signeert ‘Met gemengde gevoelens’.
foto: Guido Logie

3 januari 2001 met het artikel Nationalisme voor de 21e eeuw. Piet Pireyns (Knack van 3 januari 2001) zag een stoet van flagellanten optrekken na die stigmatisering van die verrekte Vlaamse volksaard in ons. Hugo Schiltz werd ook om zijn advies gevraagd over die bezinkselen in onze ziel (De Standaard 13/14 januari 2001). ‘To go Flemish’ is een smeuïge afleiding uit die Vlaamse volksaard geworden in de internationale (incluis Amerikaanse) media na de tribulaties rond Lernout & Hauspie en Interbrew & Bass. Ja, er is nog zoveel bij te slijpen aan ons imago...

En wat zegt Eric de Kuyper daarover? Heel veel en toch betrekkelijk weinig steekhoudends. Hij kent de charmes van ons bijzonder landje heel goed, ook zijn geschiedenis en zijn cultureel erfgoed. Hij heeft het zelfs over onze stemplicht en de argumentatie ten voordele daarvan vindt hij ‘doordrongen van paternalisme’ (daar is weer zijn apolitieke of antipolitieke opstelling). Belgen zijn als geen ander volk zo intensief en op zo'n ongezonde manier gehecht aan de politiek. In België is de politiek overal. Geen wonder dat de Belgen een haat-liefdeverhouding met de politiek hebben ontwikkeld. Kortom, het politieke systeem in België ‘deugt van geen kanten’, maar hoe het anders kan, weet hij niet. Hij ergert zich vooral aan de ‘onvolwassenheid’

[p. 21]

ervan. Franse en Duitse ministers van Landbouw en Volksgezondheid hebben het bij de dioxine-crisis sluwer gespeeld dan hun Belgische collega's die ontslag moesten nemen. Ja, dat wel, en nu nemen twee Duitse ministers wegens de BSE-kwaal ontslag en hun twee Belgische ambtgenoten blijven sluw zitten... België kent niet het minste moreel fatsoen, de Belg doet niets liever dan de staat ‘kloten’.

Apenland/schapenland

En de Nederlander dan? Hij mist ‘de vrolijkheid van het ontwaken’, hij fietst, maar doet dat ‘zelden zelfbewust’ (?), hij heeft geen gevoel voor zijn erfgoed en voelt zijn verleden niet aan, mist historisch gevoel en besef. Kort en bondig: ‘De Belg leeft in een apenland, de Nederlander in een schapenland’. En daar kunnen we de Boer mee op...

De Nederlandse burger is door zijn regeerders volledig platgeslagen, hij komt niet zo massaal op straat als de Belg. De Nederlander viert zijn ongenoegen ritueel, de Belg kankert. Op de Belgische doofpot staat in grote letters ‘corruptie’ geschreven, de Nederlandse doofpot wordt weggemoffeld achter een sluier van schijnheiligheid. Is de Nederlander zoveel individualistischer dan de Belg? Ach nee!

Ik kan begrijpen dat Eric de Kuyper er depressief bij wordt als hij er alleen nog maar aan denkt om in België te gaan wonen. België is een vreemd land en een vreemd volk waar hij zo goed als niets mee te maken heeft. Geen bezwaar, natuurlijk. Hij spreekt een paar keer van een volgend boek Een vis verdrinken, gewijd aan analoge vraagstukken als die in Met gemengde gevoelens. Ik zie daar echt naar uit, zij het met gemengde voorgevoelens.