Neerlandia. Jaargang 105

[p. 16]

Cabaret
Waardig over de drempel
• Gerhard te Winkel

Wim Kan heeft er een traditie van gemaakt. Op oudejaarsavond een conference, waarin de cabaretier het afgelopen jaar de revue laat passeren. Kan was de eerste en volgens velen ook de beste. Zijn grappen over allang vergeten politici zijn nog steeds beroemd. Veel van zijn collega's hebben zijn voorbeeld met wisselend succes gevolgd: Seth Gaaikema, Freek de Jonge, Youp van 't Hek, Lebbis en Jansen. In Vlaanderen pakt Geert Hoste op nieuwjaarsdag uit. Hij volgt nadrukkelijk het voorbeeld van Wim Kan en ook van Youp van 't Hek.

Geert Hoste is een grote onbekende in Nederland. Bijna iedereen kent Urbanus. Kamagurka kan bogen op een redelijke aanhang. De Nieuwe Snaar is ook nog wel bekend. Maar de naam Geert Hoste doet bij bijna niemand een lichtje opgaan. Aan de ene kant is dat vreemd, want Geert Hoste staat veel dichter bij de Nederlandse cabarettraditie dan bijvoorbeeld Urbanus of Kamagurka. Het traditionele cabaret gaat over politiek en daar doen Urbanus en Kamagurka niet aan. Hoste is op dat gebied zeer bedreven.

Aan de andere kant zijn z'n shows typisch Vlaams en behandelt hij Belgische onderwerpen. Die keuze werpt een hoge drempel op. Koning Albert kennen de meeste Nederlanders nog wel, Filip en Mathilde leveren ook geen problemen op. Maar daarna wordt het lastig. Bij de jaarwisseling heb ik de Nederlandse jaarsluiters Lebbis en Jansen en Freek de Jonge vergeleken met Geert Hoste. De Jonge viel me tegen. Om Lebbis en Jansen moest ik lachen. Ik vond Geert Hoste de beste.

Voorgeschiedenis

Aan het begin van de twintigste eeuw is het cabaret uit Parijs naar Amsterdam overgewaaid. Het heeft zich daar ontwikkeld tot een typisch Nederlandse kunstvorm. Cabaret is erg tekstgericht. Liedjeszanger Jeroen van Merwijk verdedigt de stelling dat een blinde een cabaretvoorstelling moet kunnen volgen, zonder dat hij iets essentieels mist. De nadruk op taal heeft te maken met het protestantse karakter van Nederland. Tijdens de reformatie werden alle beelden en schilderijen uit de kerken gehaald. Het woord zowel met een kleine letter als met een hoofdletter werd allesoverheersend. Nederland heeft weliswaar beroemde schilders als Rembrandt voortgebracht, maar bij diens tentoonstellingen werd bekende dichters gevraagd toelichtingen te schrijven om het geheel diepte te geven. Alleen schilderijen bekijken werd als te oppervlakkig en te paaps beschouwd.

In Nederland bestaat verder een lange traditie van spotprenten, uiteraard met begeleidende teksten die de machthebbers aanvallen en in hun hemd zetten. Schrijvers als Vondel en Multatuli kozen partij in de politiek van hun tijd. Multatuli heeft zich bijvoorbeeld een aantal keren honend uitgelaten over Thorbecke, de beroemde liberaal, die de vader is van de Nederlandse parlementaire democratie (1848). Een kunstvorm waarin de machthebbers bespot worden en waarin de taal centraal staat, moest wel populair worden in Nederland. Over het algemeen is cabaret links, anti-establishment en anti-autoritair. Het is dan ook geen toeval dat cabaret in de jaren zestig een grote bloeiperiode gekend heeft en dat het tijdens het ik-tijdperk doodverklaard werd. Tegenwoordig is het weer populair. Ook dankzij de inspanningen van de Comedy-Train, die stand-up comedy in Nederland heeft geïntroduceerd. Bekende cabaretiers als Lenette van Dongen, Hans Teeuwen, Theo Maassen, Thomas Acda en Marc-Marie Huyberts deden ervaring in dat gezelschap op.

Onemanshows

Cabaret is vanouds een kunstvorm die door gezelschappen beoefend werd. Louis Davids had een gezelschap om zich heen, waarin bijvoorbeeld Wim Sonneveld begonnen is. De mindere goden warmden het publiek op. De ster maakte de show af. Na de oorlog trad Toon Hermans alleen op. De onemanshow is zijn uitvinding. Schoorvoetend volgden Wim Kan en Wim Sonneveld. Wim Kan begon in de jaren vijftig met zijn oudejaarsconference voor de radio. Hij was al bekend, maar deze shows leverden hem grote roem op. Kan maakte gevatte grappen over de politici. ‘Weet je wie ook heel bekwaam schijnt te zijn. Die Van Kemenade; die is van onderwijs. Dat schijnt hij ook zelf genoten te hebben.’

De conferences van Kan groeiden uit tot nationale gebeurtenissen. Op de voorpagina's van de kranten werden z'n shows aangekondigd. De begintijden van de kerkdiensten op oudejaarsavond werden zelfs aangepast om iedereen de kans te geven de show te volgen. Kan deed het namelijk niet ieder jaar. In 1973 trad hij voor het eerst op tv op. Dat is in Nederland nog altijd het hoogst gewaardeerde televi-

[p. 17]

sieprogramma. Hij had altijd een nummer dat Waardig over de drempel heette.

Kan zette de standaard. Als je op oudejaar op televisie op mag treden, ben je een grote. Als je een goede show aflevert, geeft dat je carriêre een enorme zet. Freek de Jonge en Youp van 't Hek zijn op grote schaal doorgebroken op oudejaarsavond. In zijn eerste oudejaarsshow heeft Van 't Hek een aantal harde grappen over het alcoholvrije bier Buckler gemaakt. Binnen een jaar was het merk van de Nederlandse markt verdwenen.

Freek de Jonge
foto Moto Theater B.V.

Hij vertelt vaak over zijn gezin. ‘Ik las in een roddelblad: “Youp van 't Hek heeft een gelukkig huwelijk”. Ik zeg tegen m'n vrouw: “Je moet niet alles geloven wat in die bladen staat”.’ Z'n vrouw is nieuwslezer. ‘Mijn vrouw is voorleesmoeder bij het journaal’, meldde hij monter.

De traditie wil dat de cabaretier het afgelopen jaar laat passeren en eigenlijk hoort politiek daarbij een belangrijke rol te spelen. Nederlandse cabaretiers vermijden tegenwoordig grappen over politici. Ze zeggen dat politiek in Nederland saai is. Ongetwijfeld hebben ze daar gelijk in. Ik denk alleen dat politiek in de tijd van Kan niet veel boeiender was. Maar Kan slaagde er toch in goede grappen te maken. ‘Het is een kind. Van Agt is een kind. Als Van Agt met die hoge stem over abortus begint te praten, heb ik altijd de neiging om te zeggen “Joh, ga even de kamer uit”.’ Zo karakteriseerde Kan het optreden van de toenmalige minister in het Nederlandse parlement, de Tweede Kamer.

Dat maakt Hoste zo bijzonder. De Vlaamse politiek zal op zich niet veel boeiender, grappiger of spiritueler dan de Nederlandse zijn. Geen Nederlandse cabaretier maakt grappen over Kok. Hoste debiteert ze wel over Verhofstadt. Het lijkt me toch stug dat de Belgische minister-president zoveel grappiger is dan zijn Nederlandse collega.

Lebbis en Jansen

De drie shows die rond de jaarwisseling op televisie te zien waren, zijn kenmerkend voor de cabaretiers. Lebbis en Jansen hebben naam gemaakt met snelle, harde grappen over alles wat hun voor de voeten komt, ook over politiek. ‘Mag BZN in Zuid-Afrika optreden? Natuurlijk, ze mogen alleen nooit meer terugkomen.’ Om maar eens een grap uit de jaren tachtig te citeren.

Dolf Jansen, een lange, magere slungel met bizarre kapsels, ontmoette zijn huidige toneelpartner Hans Sibbel - Lebbis is zijn artiestennaam - op een Amsterdamse atletiekclub. Op een avond klom een klein venijnig mannetje op een tafel en hield een grappig verhaal over politiek. Ze vormden een cabaretduo. ‘Als we een vrachtwagen zien rijden met een sticker “Diesel duurder, bedrijfstak kapot”, dan denken we; “Precies, die kant moeten we op”.’ Dolf Jansen klaagde ooit in een radiocolumn dat vrouwen niets weg kunnen gooien. Bij een verhuizing wilde hij grote schoonmaak houden. ‘Maar mijn vriendin wilde echt alles meenemen: tafels, stoelen, lampen, het bankstel. Heel even dacht ik dat ze zelfs onze dochter mee wilde nemen.’

Lebbis en Jansen haalden de finale van het Leids Cabaretfestival en zijn daarna als stand-up comedians en cabaretiers op tournee gegaan. Ze maakten naam omdat ze steeds actuele grappen hebben en hun programma steeds vernieuwen. ‘Als u morgenavond komt kijken, zult u deze grap niet meer horen.’

Lebbis en Jansen hebben een traditie van hun oudejaarsshow gemaakt. Dit jaar waren zij voor het eerst met hun oudejaarsshow op televisie te zien. Dolf Jansen presenteert een radioprogramma en heeft sinds kort een talkshow op zaterdag: Later wordt het leuker. De show van Lebbis en Jansen bood het vertrouwde beeld. Dolf Jansen stond voortdurend met zijn armen over elkaar, maakte snelle grappen en keek geamuseerd naar de tirades van zijn collega Lebbis.

Toon Hermans heeft ooit gezegd dat je een echte komiek aan zijn handen kunt herkennen. Aan het begin van de carrière van Freek de Jonge vond Wim Kan dat zijn collega zijn vak niet verstond. De Jonge wist niet hoe hij op het podium moest staan en wat hij met zijn handen moest doen.

Lebbis en Jansen hebben een gerenommeerde regisseur en zijn al meer dan tien jaar bezig. Maar Dolf Jansen staat nog steeds met zijn armen over elkaar op het podium. Het lijkt wel of hij het koud heeft. Ze hebben grappige koppen en maken daar goed gebruik van. Maar hun grootste troeven zijn hun snelheid - ze praten sneller dan ze kunnen denken - en hun bizarre grappen. Bovendien blijven ze zichzelf. Lebbis kan zich over van alles en nog wat vreselijk opwinden.

[p. 18]

Youp van't Hek
foto: Bob Bronshoff

Hij heeft al eens een tirade over melkpakken gehouden. Dit jaar heeft hij uitvoerig over zijn nieuwe woning verteld en dat hij maar geen verlichting kan krijgen.

‘Ik moet de krant bij het lampje van de afzuigkap lezen.’ Lebbis en Jansen zijn progressief, anti-koningshuis, hebben een hekel aan christenen en vooral christelijke politici. Ze hakken op allerlei trends in. Ze doen op tv wat je van ze verwacht, niets meer en niets minder.

Vernieuwing

Na Toon Hermans en Wim Kan is Freek de Jonge de grootste cabaretvernieuwer. Samen met Bram Vermeulen heeft hij in Neerlands Hoop in Bange Dagen een enorme invloed gehad; onder meer door popmuziek te gebruiken. Hij heeft ook de running gag in het Nederlandse cabaret geïntroduceerd. Zijn eerste soloshow De Komiek is een mijlpaal in de Nederlandse cabaretgeschiedenis. Het was voor het eerst dat er sprake was van een ‘doorgeschreven’ show. De Jonge zet een aantal verhaallijnen uit, verweeft die met elkaar en breit er aan het einde een passend slot aan. Dit is de nieuwe norm in het Nederlandse cabaret.

Bij De Jonge lijkt dat tamelijk simpel, maar in de praktijk zijn er al veel cabaretiers mee op hun gezicht gegaan. Youp van 't Hek kan het, Jaap Mulder en Job Schuring ook.

In zijn beste shows legt De Jonge het geheim van het leven in twee uur uit en laat zijn publiek vreselijk lachen. Als de balans in de show niet goed is, wordt het vreselijk zwaarwichtig, pretentieus en niet grappig. Hij geeft je wel altijd stof tot nadenken. Maar als ik wil nadenken ga ik wel naar een stuk van Shakespeare.

De Jonge heeft overigens in King Lear gespeeld. Hij was de nar. ‘Ik had weinig tekst’, meldde hij later spijtig. ‘Shakespeare wist niet dat ik die rol zou spelen. Anders had hij me wel meer tekst gegeven. Trouwens ik heb die hele Shakespeare niet nodig.’ Dat typeert de houding waarmee De Jonge tegenwoordig op het podium staat. Hij is filosoof, profeet en literair auteur tegelijk en lost tussen de grappen gelijk even het mysterie van het leven op. Op oudejaarsavond had hij het over schuld en verantwoordelijkheid. Dit thema trok een zware hypotheek op de grappen die niet bijzonder waren. Hij gebruikte ook een paar oude, een zwaktebod voor een grootmeester van het Nederlandse cabaret.

Veel intellectuele Nederlanders, die hun neus optrekken voor gewoon amusement, vonden het mooi. Ze konden diep peinzen over de bon mots van De Jonge. Nederlanders worden nog steeds graag gesticht door een goede preek, zelfs als ze in het theater zitten. Trouwens, De Jonge zou tegenwoordig zeker de goedkeuring van Wim Kan weg kunnen dragen. Hij is een echte vakman geworden. Zijn shows zien er perfect uit.

Gelikt

Geert Hoste vertelde in zijn laatste show dat hij ooit Toon Hermans op het podium gezien had. ‘Toen dacht ik: dat wil ik ook.’ Dat blijkt ook uit zijn shows. De nadruk ligt op de tekst en de grappen. De decors zijn uiterst sober. In de uitvoering lijkt hij op Wim Kan. Hoste maakt veel grappen over politiek en de grote thema's van het jaar. Hij verbaast me vaak met originele invalshoeken. Bij de dioxine-crisis vroeg hij zich af: ‘Wie verzint er om die kippen vet en olie te geven. Liep er een boer op het erf en riep hij: “Vrouw, de kiekens piepen, waar is de olie? We moeten ze even smeren”.’

Dit jaar beklaagde hij zich over het underdoggevoel van Belgen. ‘We kunnen ons land niet promoten. Ik ben naar de opening van Euro 2000 geweest. Wat denk je, een veld vol met witte ballonnen. Ik denk, het zal toch met waar wezen. Daarna holde op het veld een grote kerel achter een klein ventje aan en kwamen de Rode Duivels uit de catacomben van een het stadion met een kind aan de

Lebbis en Jansen
foto: Martin Oudshoorn

hand. Toen wist iedereen het zeker: We zijn in België. We kunnen ons land niet promoten. Nederland doet dat veel beter. Ze hebben het toernooi toch ook niet afgesloten met een groot vuurwerk.’

Hoste doet niet mee aan de mode van doorgeschreven voorstellingen. Hij heeft geen last van profetengedrag, een gevaar dat bij mensen als De Jonge en Schuring voortdurend dreigt. Hij heeft zijn vak perfect in zijn vingers en weet hoe hij het publiek moet bespelen. Hij werkt met zijn handen en gebruikt zijn mimiek. Hij is in dat opzicht een navolger van Hermans.

Ik denk dat als Hoste zich niet uitsluitend op Vlaanderen zou richten, hij in Nederland ook succes zou hebben. Hij is in zijn genre ‘Nederlandser’ dan bijvoorbeeld Teeuwen en Maassen.