Neerlandia. Jaargang 104

[p. 23]

Standput
ANV-imago klopt niet
• Wim Couwenberg

In het interview van Guido Logie met onze nieuwe algemeen voorzitter dr. Els Ruijsendaal komt opnieuw het imago van het ANV ter sprake. We mogen niet het beeld oproepen van een club die een benauwde of nationalistische uitstraling heeft, vindt onze voorzitter. Nationalistisch heeft in haar ogen iets benauwends, want het duidt op een zich afsluiten, afgrenzen naar buiten toe. Dit werd in de jaren 80 ook gezegd van het begrip nationale identiteit dat nu in het Verdrag van Maastricht expliciet gewaarborgd wordt. Vanuit het gezonde midden, aldus onze voorzitter, moeten we opkomen voor onze taal en cultuur. Maar het ANV heeft een conservatief imago, merkt Logie op. Hoe komen we daar vanaf? Door dit soort politiek gemotiveerde etikettenplakkerij als uiting van gemakzuchtige vooroordelen te ontmaskeren, zou ik zeggen.

We hebben hier te maken met het bekende fenomeen van politieke taalmanipulatie, dat wil zeggen het doelbewust regelen en beïnvloeden van het taalgebruik ten dienste van bepaalde politieke oogmerken door degenen die de publieke opinie kunnen manipuleren in de geest van hun eigen vooroordelen en belangen. In een van zijn publicaties - Nederlands geestesmerk (1935) - heeft Huizinga dat fenomeen ook al aan de kaak gesteld en gepleit voor een periodieke intellectuele schoonmaak van gangbaar geworden politieke en culturele termen, die beduimeld zijn geraakt met doelbewust aangekweekte negatieve bijbetekenissen. Het is een van de verantwoordelijkheden van onafhankelijke intellectuelen en wetenschappers om gangbaar geworden termen en begrippen te zuiveren van dergelijke negatieve connotaties.

Januskop nationalisme

Nationalisme is een heel complex begrip, zoals ik uiteengezet heb in mijn boek Nationaliteit en nationalisme (1994). Evenals liberalisme en socialisme heeft nationalisme een januskop. Uitgaande van het zelfbeschikkingsrecht der volken - in art. 1 van de internationale mensenrechtenverdragen van 1966 als fundamenteel mensenrecht erkend - is nationalisme nauw verbonden met het liberaliserings- en democratiseringsproces van onze moderne cultuur, heeft het dus een emancipatorische oorsprong. Maar evenals het liberalisme in de 19e eeuw (met het sociale vraagstuk als kwalijke uitwas) en het socialisme in de 20e eeuw (met zijn totalitaire uitwassen) is het nationalisme in de 20e eeuw ook ontaard. Dat behoeft geen toelichting.

Het Vlaamse nationalisme waarmee het ANV geassocieerd wordt, heeft als sociaal-culturele bevrijdingsbeweging ook een emancipatorische oorsprong, maar heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog voor zijn strijd steun gezocht bij de Duitse bezetter. De historicus Frans-Jos Verdoodt heeft namens de Vlaamse nationalisten van het IJzerbedevaartcomité voor die collaboratie excuses aangeboden. Hij hoopt dat het Vlaamse nationalisme na die excuses weer de kans krijgt zijn oorspronkelijke emancipatorische wortels terug te vinden als een progressief-democratische en pluralistische beweging (zie NRC Handelsblad, 26 september 2000). Dit is een goed gebaar waar al jaren op gewacht werd. Maar socialisten en oud-communisten in Nederland en België die tijdens de Koude Oorlog gesympathiseerd hebben met communistische regimes die tot de meest moordzuchtige van de vorige eeuw gerekend kunnen worden, hebben ook veel boter op het hoofd. Ze hebben van hun politieke dwalingen niettemin weinig schade ondervonden. Die sympathie, zo tekende de Nederlandse historicus Maarten van Rossem hierbij aan, was volstrekt verkeerd. Maar gegeven de historische context is enig mededogen niet ongepast. Wie is er vroeg of laat in intellectueel opzicht niet slachtoffer van tijdgeest en omstandigheden? Wat hier ter ontlasting van deze linkse lieden gezegd wordt, geldt dat niet evenzeer voor de politieke dwalingen van Vlaamse nationalisten tijdens de Tweede Wereldoorlog? Binnen het Vlaamse nationalisme is er sinds lang een linker- en een rechtervleugel. Maar dat zien we ook bij politieke bewegingen als het liberalisme en het socialisme.

In Nederland geldt de eigen taal en cultuur als iets vanzelfsprekends dankzij het feit dat wij als Nederlanders ons al vroeg ontworsteld hebben aan vreemde overheersing. Veel volkeren, zoals o.a. het Vlaamse volk, hebben dat geluk niet gehad en moesten een taaie en moeizame strijd voeren voor erkenning van hun eigen taal en cultuur. Dat dit streven vaak gepaard is gegaan met cultivering van etnisch-culturele ressentimenten, wekt irritatie maar is in het licht van die taaie emancipatiestrijd niet onbegrijpelijk. Terwijl Nederlanders vanwege hun morele zendingsdrang sterk geneigd zijn zich met alle problemen in de wereld te bemoeien - de socioloog Ernst Zahn noemt ons het meest bemoeizuchtige volk ter wereld - en daarmee voor de underdog lijken op te komen, hebben we ons verre gehouden van de Vlaamse strijd tegen Franstalige overheersing

[p. 24]

hoewel Nederland als cultuurnatie daar nauw bij betrokken was en is. Van Nederlandse zijde werd dat gelegitimeerd op grond van het principe van niet-inmenging in interne aangelegenheden dat in dit geval ineens hoge prioriteit had. Het is vooral ons morele superioriteitsbesef dat de Nederlands-Vlaamse betrekkingen sinds lang belast. In en door dit besef geven wij als Nederlanders zelf blijk van een eigen type (staats-)nationalisme dat vanwege zijn morele achtergrond vaak niet als zodanig onderkend wordt.

Positiebepaling

Met onze voorzitter ben ik het eens dat het ANV een beweging dient te zijn die opereert in het politieke midden en die dus openstaat voor mensen met linkse en rechtse sympathieën. Links en rechts zijn overigens ook politiek beduimelde termen, want ook daarmee is heel veel gemanipuleerd ten dienste van bepaalde politieke oogmerken. Zo is lange tijd ieder die zich principieel in het politieke midden opstelde door politiek links zonder meer een rechts etiket opgeplakt. Wie zich niet in linkse termen uitte, gold zonder meer als rechts. Nu is het hele onderscheid tussen links en rechts irrelevant geworden doordat alle belangrijke stromingen zich in het politieke midden genesteld hebben. Progressief betekent tegenwoordig vaak niet meer dan modieus meedeinen met de wisselende trends van de dag of het corrigeren van bepaalde euvelen binnen de bestaande orde (dynamisch conservatisme).

Zakelijk gezien heeft het ANV zowel een conservatieve als een progressieve dimensie. Het is conservatief voorzover het streeft naar behoud van eigen taal en cultuur en daarmee de culturele pluriformiteit als wezenskenmerk van de Europese beschaving mede in stand houdt. Maar het is progressief in en door zijn streven naar het doorbreken van het benauwde, introverte klein-Nederlandse denken en zijn solidariteit met de Vlaamse ontvoogdingsstrijd. Op grond daarvan kan het ANV zich wel degelijk profileren als een culturele voorhoede die voorop liep en loopt in een grensoverschrijdend ontwikkelingsproces dat inmiddels op het hoogste niveau erkenning heeft gevonden. Dat grensoverschrijdende ontwikkelingsproces heeft gestalte gekregen in twee unieke organisaties: de Nederlandse Taalunie en de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland. Daarmee is het ANV niet overbodig geworden, zoals onze voorzitter terecht betoogt. Tussen de intenties en pretenties van de verdragen waarop beide organisaties steunen, en de praktijk gaapt vaak nog een niet geringe kloof. Als prominente organisatie van het maatschappelijke middenveld op dit terrein heeft het ANV tot taak zich in te zetten voor een optimale realisering van beide verdragen en zodoende de vrijblijvende sfeer te doorbreken die de Vlaams-Nederlandse samenwerking nog zo vaak kenmerkt.

Vlaamse culturele identiteit versus Groot-Nederlandse gedachte

Al is er in die samenwerking heel wat tot stand gekomen, feit is niettemin dat Nederland en Vlaanderen twee cultuurkringen zijn met wel een gemeenschappelijke taal en daarmee verbonden cultuuruitingen, maar nog altijd veel te weinig in elkaar geïnteresseerd zijn en veel te weinig in gesprek met elkaar zijn. De Nederlandse Taalunie die in 1980 is opgericht als belangrijkste instrument van culturele integratie, leeft niet in de Nederlandse taalgemeenschap, constateert de Leidse hoogleraar Nederlandse taalkunde, J.W. de Vries, in een evaluatie van 20 jaar Nederlandse Taalunie in het tijdschrift Ons Erfdeel. Zij lijkt zich erbij neergelegd te hebben dat Noord en Zuid geen cultuur- maar slechts een taalgemeenschap vormen. De nadruk verschuift bovendien van eenheid naar verscheidenheid, ook in de taal.

Wat vroeger een luxegedachte van romantici was, te weten nauwe Nederlands-Vlaamse samenwerking, kan in de context van de zich verbredende en verdiepende Europese integratie een overlevingsstrategie worden, zoals de socioloog J.A.A. van Doorn eind jaren 80 al opmerkte. Het ANV vindt daarin een belangrijk aanknopingspunt voor zijn streven in de 21e eeuw, maar moet nu wel opboksen tegen een tendens in Vlaanderen om de Groot-Nederlandse gedachte steeds meer los te laten. In Vlaanderen staat die gedachte een duidelijke profilering van de Vlaamse culturele identiteit in de weg en met de verwerving van een vergaande Vlaamse culturele autonomie krijgt die profilering voorrang en ontwikkelt zich een Vlaams buitenlands beleid dat primair streeft naar ondersteuning en versterking van het Vlaamse imago in het buitenland. De culturele integratie-motieven waaraan de Taalunie haar bestaan dankt, vinden in deze veranderde situatie geen weerklank meer. De Vlaamse paars-groene regering legt niet meer zo de nadruk op die culturele profilering, maar lijkt het eigen buitenlandse beleid nu volledig in te passen in dat van België dat sterk gericht is op herstel van een positief Belgisch imago in het buitenland.

Nieuw actieprogramma

Volgens de voorzitter van de Unie Nederland-Vlaanderen, prof. H. Gysels, is de Vlaamse beweging bovendien duidelijk begonnen aan haar neergang. De Vlaamse kwaliteitskrant De Standaard vaart ook een nieuwe koers en lonkt naar een modern jong publiek dat maling heeft aan Vlaamse kwesties. Om deze ontwikkeling het hoofd te bieden heeft de Unie Nederland-Vlaanderen inmiddels een nieuw Nederlands-Vlaams minimumprogramma aan de orde gesteld met een sterk pragmatische oriëntatie dat zich goed leent voor nieuwe politieke actie, te weten de introductie van binnenlandse post- en telefoontarieven voor Nederland en Vlaanderen of zo mogelijk voor de hele Benelux; een eenvormige strippenkaart voor alle openbaar vervoer in de Benelux; geharmoniseerde reductietarieven van de Nederlandse en Belgische Spoorwegen; één Seniorenpas, één Cultureel Jeugd Paspoort en één Museumkaart voor Nederland en Vlaanderen; in alle nieuwsuitzendingen van radio en televisie de introductie van een rubriek Nederlands en een rubriek Vlaams nieuws; een gemeenschappelijk weerbericht; en in het basis- en middelbaar onderwijs in Nederland en Vlaanderen gelijke eindtermen voor de vakken Nederlands, aardrijkskunde, geschiedenis en maatschappijleer. Langs die weg hoopt men samen met talrijke andere organisaties op het terrein van de Vlaams-Nederlandse samenwerking het Nederlands-Vlaamse ‘wij-gevoel’ een nieuwe impuls te geven. Ik neem aan dat het ANV aan de realisering van dat pragmatische minimumprogramma zijn volledige steun zal geven.