Neerlandia. Jaargang 104

[p. D13]

De eerste kamertonelen in Vlaanderen
Jonge theatermakers creëren eigen speelplek
• Hugo Meert

Ter gelegenheid van het verschijnen van ‘Op zolders, in kamers en in kelders’ organiseerde het Vlaams Centrum van het Internationaal Theater Instituut (ITI) een prestigieus colloquium rond de kamertoneelbeweging in België. Aangezien die frisse wind in het verstarde toneellandschap van de jaren 50 uit Frankrijk kwam overgewaaid, kreeg deze samenkomst in het stijlvolle en inspirerende congressencentrum ‘Het Pand’ te Gent inderdaad een internationaal karakter. Was de namiddagvergadering volledig gewijd aan de eerste kamertonelen in Vlaanderen, dan ging de aandacht tijdens de ochtendzitting volledig naar Frankrijk.

In zijn verwelkoming schetste ITI-voorzitter Jaak Van Schoor de redenen voor de organisatie van dit internationaal colloquium. Behalve de uitgave van de bescheiden studie over dit typisch Vlaamse fenomeen in de Nederlandstalige theatergeschiedenis, wees Van Schoor ook op het historisch samenvallen van de oprichting van het Internationaal Theater Instituut (met op dit ogenblik het lidmaatschap van 85 landen) en de bloeiperiode van het kamertoneel in Vlaanderen.

Bakermat Parijs

Aangezien het fenomeen ‘kamertoneel’, dat overigens niets te maken heeft met het ‘Kammerspiel’ in Duitsland waarvan de naam verwijst naar de arena (een kamer) en niet naar de theaterruimte, in Frankrijk ontstaan is, was het ITI Vlaanderen voor dit colloquium gaan zoeken naar theatermensen, die in Parijs deze beweging mee op gang hadden getrokken en historisch hadden gevolgd. Voor het

Walter Tillemans,
(foto: Vlaams Theater Instituut / fotograaf: Filip Claus, Gent)

[p. D14]

Eugene Ionesco
(foto: Spaarne Stad Fotoarchief, Haarlem)

eerste luik werd Georges Vitaly bereid gevonden naar Gent te komen. Het historische onderdeel werd verzorgd door Paul-Louis Mignon, een van Frankrijks meest gerenommeerde theaterhistorici en emeritus aan de Parijse Sorbonne.

Georges Vitaly is geen onbekende in het Vlaamse theater. Hij regisseerde al enkele merkwaardige producties, zowel in het Gentse NTG als in de Brusselse KVS. Naar eigen zeggen heeft Vitaly het Vlaamse theater trouwens leren kennen via zijn onderscheiden kamertoneelinitiatieven in Parijs. Vitaly lag immers aan de basis van de oprichting in 1947 van het ‘Théâtre de la Huchette’, hét theaterlaboratorium bij uitstek in de Franse hoofdstad, en korte tijd later van het even befaamde ‘Théâtre de la Bruyère’. De grote verdienste van Vitaly en zijn medestanders in de theatervernieuwing, was de onvoorwaardelijke kans die zij boden aan jong, toen nog onbekend schrijftalent, van Eugène Ionesco en Samuel Beckett tot Fernando Arabal en Arthur Adamov. Bij deze ‘nieuwkomers’ zaten overigens ook enkele Belgen. Dankzij Georges Vitaly geraakte Michel De Ghelderode, maar ook de Vlamingen Staf Knop en Luc Vilsen op de Parijse planken.

Tijdens zijn boeiend betoog, waaruit andermaal een onverwachte vitaliteit straalde, schetste Vitaly de ontwikkeling van het experimentele theater in Parijs. Uiteindelijk was, vanuit de eigen ervaring van de theatermakers tijdens de Tweede Wereldoorlog waarbij toneelvoorstellingen dragers werden van verborgen boodschappen en verdoken stimulators van het groepsgevoel én het verzet tegen de Duitse bezetter, onmiddellijk na de oorlog de behoefte gegroeid om een nieuw soort theater op te starten. Dat theater druiste regelrecht in tegen het vrijblijvende karakter van het boulevardtheater en mikte, met de behandeling van metafysische problemen, op een uitgesproken engagement, niet alleen van de beoefenaars, maar ook van de toeschouwers.

Voorgangers verbazen

Paul-Louis Mignon pikte daar aansluitend op in. Ook voor hem is de Duitse bezetting de voedingsbodem geworden voor het nieuwe theater, waarbij jonge theatermakers met een nieuw repertoire tegen hun meesters ingingen omdat zij hun voorgangers wilden verbazen. Dat heeft na de bevrijding geresulteerd in een uitbarsting van creativiteit. Maar aangezien die jonge theaterwolven over geen financiële middelen beschikten om grote spektakels te maken, moesten zij zich noodgedwongen beperken tot kleine, geïmproviseerde theatertjes in kelders en achterkamertjes. Het ‘Théâtre de Poche’ (zaktheater) heeft als dusdanig een niet te onderschatten rol gespeeld en heeft overigens ook model gestaan voor heel wat kleinere theaters in Vlaanderen, waar niet alleen de kleine speelruimte, maar ook de nieuwe aanpak en het vernieuwende repertoire werden overgenomen.

Die ‘experimentele vloedgolf’ verliep overigens niet in enkele richting. Volgens Georges Vitaly heeft Vlaanderen, en dan vooral de werken van Michel De Ghelderode, een belangrij-

[p. D15]

ke invloed gehad op de theaterontwikkeling in Parijs. ‘Met De Ghelderode hebben we Vlaanderen ontdekt. Via zijn werken maakten we kennis met carnaval feest, maar ook met het bizarre spel tussen leven en dood, dat door De Ghelderode op een sublieme manier is beschreven’, aldus de regisseur.

Hardnekkige pioniers in Vlaanderen

Het fenomeen ‘Kamertoneel in Vlaanderen’ werd dan in de namiddagzitting behandeld, opnieuw met een merkwaardig panel, samengesteld uit een aantal stichters van de kamertheaters in Brussel, Gent en Antwerpen. In dit verband dienen de initiatiefnemers van het colloquium gefeliciteerd met de keuze én de verwezenlijking van de ontmoeting met zoveel Vlaamse theaterpioniers. Jammer dat moderator Johan Thielemans het belang van deze getuigenissen onvoldoende heeft ingeschat en het gesprek al te vaak een verkeerde richting uitstuurde, waarbij hij zichzelf, meer dan zijn panel, aan het woord het.

Gelukkig kregen enkele ‘hardnekkige pioniers’ tussen de monologen van de moderator door de kans om enkele van hun ervaringen mee te delen aan een toch wel opvallend jong, maar voelbaar geïnteresseerd publiek.

Het spits werd afgebeten door Staf Knop, toneelauteur en de enige overgebleven stichter van het Brussels Kamertoneel, eigenlijk het eerste in Vlaanderen. Hij schetste het ontstaan van het Brussels initiatief onder impuls van Jan Walravens. Als toenmalig hoofd van de cultuurredactie op de krant Het Laatste Nieuws had Walraevens een neus voor nieuw talent en jonge artiesten in diverse kunstrichtingen. Voor het theaterluik zocht hij, samen met collega Staf Knop, zijn heil in Parijs. Daar ontdekten zij de kamertoneelbeweging. Dat fenomeen wilden ze naar Vlaanderen overbrengen.

Zij zijn daar te Brussel in geslaagd, weliswaar voor een zeer korte, maar artistiek hevige periode, waarbij zij o.a. Sartre, Beckett, Ionesco en Vian in Vlaanderen introduceerden, maar ook de jonge dichter Hugo Claus de weg naar het theater toonden. Het Kamertoneel van Brussel mag dan ook de creatie van ‘De getuigen’, het allereerste toneelwerk van Hugo Claus, overigens in zijn eigen regie en artistiek begeleid door Herman Teirlinck, op het palmares zetten.

Dré Poppe, in Gent oprichter van Toneelstudio '50 en Keldertheater Arca, leerde het kamertoneel en het vernieuwende theater kennen via een voordracht van Jan Walravens tijdens de Dagen van de Vlaamse Gids, een

Samuel Beckett
(foto: Spaarne Stad Fotoarchief, Haarlem)

[p. D16]

jaarlijkse culturele bijeenkomst van het Willemsfonds. Om het theatrale hiaat (Gent had toen geen beroepsgezelschap) op te vullen, verzamelde Dré Poppe enkele leerlingen uit zijn toneelklas in een gezelschap, dat resoluut koos voor ‘het andere theater’. Met medewerkers als Walter Eysselinck en Rudi Van Vlaenderen legde hij de basis voor een bloeiend keldertheater in Gent, dat ondertussen en onder impuls van Jean-Pierre De Decker en Jo Decaluwe, uitgegroeid is tot het grotere Arca-Theater aan de Lieve, sedert dit jaar gefusioneerd met het Nederlands Toneel Gent.

Voor Antwerpen verschenen niet minder dan drie pioniers in het panel. Tone Brulin, Walter Tillemans en Jan Christiaens waren het er roerend over eens dat de basis voor de Antwerpse kamertoneelbeweging dient gezocht te worden bij De Nevelvlek, een culturele vereniging in de kantlijn van de socialistische arbeidfersbeweging met ook een theaterafdeling. Die werd geleid door Lode Rigouts en had vooral tot doel een ander repertoire aan te bieden tegenover de toenmalig erg verstarde Koninklijke Nederlandse Schouwburg. Rigouts creëerde de gelegenheid voor Tone Brulin en Jan Vanden Broeck om het Theater op Zolder, de voorloper van het Nederlands Kamertoneel op het spoor te zetten. Dat hieruit later het Groot Limburgs Toneel, het eerste Belgisch-Nederlands toneelgezelschap, is gegroeid, kan de ontgoocheling van medestichter Tone Brulin kennelijk niet verminderen.

Brulin betreurt nog steeds dat ‘zijn kamertoneel’ zijn droom niet waar heeft kunnen maken. Tone Brulin streefde immers naar de oprichting van ‘een speelgroep die, zoals in de Londense Old Vic gebeurde, naast het produceren van toneelstukken, ook permanent opleiding kreeg’. De ergernis van Tone Brulin, die mogelijk had kunnen leiden tot andere ‘historische onthullingen’, werd meedogenloos de kop ingedrukt door de moderator, die het gesprek een heel andere richting uitstuurde.

Nieuw bloed

Dat ook het Antwerpse Kamertheater onmiskenbaar voor vernieuwing op de planken heeft gezorgd, konden we opmaken uit de getuigen van regisseur-theaterdirecteur Walter Tillemans en auteur Jan Christiaens, allebei groot geworden in deze vernieuwende golf.

Peter Benoy, directeur van het Antwerpse Zuidpooltheater, dat hij zelf een ‘kind van het kamertoneel’ noemt, gaf in een slotbeschouwing een overzichtelijke samenvatting van de hele kamertoneelbeweging in Vlaanderen: ‘De pioniers hebben duidelijk gemaakt dat theater kan gemaakt worden in relatief kleine ruimten. Zij hebben een nieuw, tot dan onbekend repertoire in Vlaanderen geïntroduceerd, dat frisse thema's aansneed en controversieel was. Zij hebben een nieuw publiek gevonden en kansen geboden aan heel wat jonge auteurs en regisseurs. Zij hebben ervoor gezorgd dat het theater als medium ook behandeld werd in literaire tijdschriften zoals Gardsivik en De Vlaamse Gids. En zij hebben beeldende kunstenaars (zoals Jan Cox, Pierre Alechinsky, Karel Appel) bij het theater betrokken’.

Wanneer de teksten van dit colloquium zullen verschijnen, zullen zij een onmiskenbaar addendum vormen bij de uitgave ‘Op zolders, in kamers en in kelders’, dat kan bekomen worden door overschrijving van 350 BEF op rekeningnummer 403-3126221-81 van het Vlaams Centrum I.T.I. met vermelding ‘publikatie Kamertonelen’.