Neerlandia. Jaargang 104

[p. D1]

[Dossier Neerlandia
De Vlaamse Golf]

[p. D2]

De Vlaamse Golf in Nederland
Migratie van podiumtalent als bewijs van levend theater
• Hugo Meert

De laatste decennia van de 20e eeuw werden in Vlaanderen en Nederland gekenmerkt door een nogal ongewone migratie van podiumtalent van Zuid naar Noord. In de jaren 80 sprak men in Nederland zelfs van de ‘Vlaamse Golf’ met betrekking tot de vele, hoofdzakelijk kleinere toneelgezelschappen die de Nederlandse podia ‘overspoelden’ en uiteindelijk ook de toon zetten voor een onmiskenbare theatervernieuwing, eerst in het zgn. ‘gesproken toneel’, later ook in het ballet. Is er een verklaring voor dit, op zijn zachtst uitgedrukt, merkwaardige fenomeen? Wanneer is het begonnen? Waarom is het uitgedijd of tenminste aan het uitdijen? Voor een antwoord op deze vragen gingen wij te rade bij dr. Jaak Van Schoor, een bevoorrecht getuige en zelf ook actief betrokken in de beginperiode van de ‘Vlaamse Golf’.

Jaak Van Schoor is de oprichter en het hoofd van de afdeling Theaterwetenschappen aan de Gentse rijksuniversiteit. Als wetenschapper met een uitgesproken belangstelling voor het historische verloop van het theatergebeuren in Vlaanderen en Nederland, is hij de persoon bij uitstek om de emigratie van Vlaams toneeltalent te duiden. Tegelijk is Van Schoor ook voorzitter van de Vlaamse afdeling van het Internationaal Theater Instituut (I.T.I.-België) en kan hij dus typisch Vlaamse theaterfenomenen gemakkelijk in een internationale context plaatsen.

Zijn rechtstreekse betrokkenheid bij de ‘Vlaamse Golf’ heeft uiteindelijk te maken met het toneelgezelschap ‘De Tijd’, dat een niet te onderschatten rol heeft gespeeld in de theaterontwikkeling van de voorbije decennia. Via ‘Vertikaal’, het Gentse voorstadkamertheater dat in Merelbeke lange tijd een heel eigenzinnige koers vaarde maar dringend aan ‘herbronning’ toe was, maakte Van Schoor deel uit van de kern die rond Ivo Van Hove ‘Act-Vertikaal’ uit de as van het Merelbeekse kamertheater liet herrijzen. Al heel gauw werd het plan gekoesterd om een fusie aan te gaan met het eveneens vernieuwende, Antwerpse gezelschap ‘De witte kraai’ van Sam Bogaerts. Uiteindelijk heeft die fusie geleid tot ‘De Tijd’, waarvan Van Schoor nu, met een veelbetekenend lachje, onthult dat het nog steeds toonaangevende toneelgezelschap in Vlaanderen, met standplaats in Antwerpen, gesticht werd in een studentenkroeg op het Gentse Sint-Pietersplein.

Wanneer begon het?

- Het eerste probleem dat ons, in verband met de ‘Vlaamse Golf’ bezighoudt, is de bepaling van de beginperiode van de migratie.

JVS: ‘Dat is eigenlijk moeilijk te bepalen. Eind van de jaren 70 beleven wij hier in Vlaanderen het ontstaan van kleine, vooral jongere gezelschappen. Die hebben geen geld om volwaardige producties op te zetten. Ze hebben evenmin uitzicht op een behoorlijke subsidiëring. Dus reizen ze naar Nederland, omdat ze daar volwaardig gehonoreerd worden. Het typische aan deze kleine gezelschappen is wel de totaal andere aanpak van het klassieke repertoire. En dat blijkt in Nederland aan te slaan. De “Vlaamse Golf” is geboren’.

- Maar hebben we al niet eerder een soorgelijke migratie van Vlaams toneeltalent richting Nederland meegemaakt? Ik denk hierbij aan mensen als Paul Cammermans, Julien Schoenaerts, Alex Van Royen en later Jan Decleir?

JVS: ‘Dat is niet helemaal hetzelfde. Hier ging het hoofdzakelijk over acteurs, die naar Nederland uitweken, omdat ze daar beter betaald werden. In de “Vlaamse Golf” gaat het wel degelijk om groepen’.

[p. D3]

Jaak van Schoor
(foto: Vlaams Theater Instituut / fotograaf: Jan Simeon, Kessel-Lo)

- Maar in beide gevallen draait het om centen?

JVS: ‘Dat klopt. Hoewel, als je het op de keper beschouwt, is die talent-uitwisseling tussen Vlaanderen en Nederland niet ongewoon. In het theaterwereldje wordt er tussen beide landen overigens veel meer over en weer gereisd dan bijvoorbeeld in de literatuur. Een historisch voorbeeld: in 1871 bestond het gezelschap van het Nederlands Toneel Gent (NTG) voor één derde uit Nederlanders. Dat hoeft je niet te verbazen. Gent is altijd een uitgesproken orangistische stad geweest. Je mag niet vergeten dat de Gentenaren, negen jaar na de Belgische onafhankelijkheid, nog steeds weigerden om de Belgische driekleur te hijsen!’

KVS draait verwarming uit

- In de jaren '60 kenden we overigens andermaal een theaterbeweging richting Vlaanderen, waarbij zowat alle grote Nederlandse gezelschappen in Vlaanderen op treden.

JVS: ‘Dat heeft te maken met een verbetering van onze infrastructuur en met het feit dat toneelgezelschappen in Nederland toen, meer dan in Vlaanderen, reisden. Maar die beweging is nu afgelopen. Het is vandaag de dag nog zeer uitzonderlijk als we een groot Nederlands gezelschap in Vlaanderen te zien krijgen. Dat heeft natuurlijk te maken met de reismoeheid van de theatermensen. Maar ook met de slechte ontvangst in Vlaanderen. Ik heb het nog meegemaakt dat men in de Brusselse Koninklijke Vlaamse Schouwburg (KVS) hartje winter de centrale verwarming dichtdraaide wanneer er Nederlanders op bezoek waren’.

- Maar nu terug naar de ‘Vlaamse Golf’. Kun je die beweging ook inhoudelijk omschrijven?

JVS: ‘Ik waag een poging. De “Vlaamse Golf” zou ik jong willen noemen, stout, met een uitgesproken afwijkende artistieke visie, waarbij meer afstand wordt genomen van het drama en niet op emotie wordt gespeeld. De producties zijn ook minder tekstgericht’.

- Is dat niet teat ook Franz Marijnen al eerder voorstond?

JVS: ‘Franz Marijnen behoort tot een andere generatie. Voor mij zijn de sleutelfiguren Lucas Vandervost, Sam Bogaerts, Ivo Van Hove en de groep Dito Dito. Zij zijn later gevolgd door

[p. D4]

Anne-Theresa De Keersmaecker en haar balletvernieuwing. Zij zijn het die met hun jonge en vernieuwende aanpak, ook in Nederland, belangstelling wekten bij een hoofdzakelijk jong publiek. Een publiek dat niet te zeer op details lette. Je mag niet vergeten dat de producties toen, wegens gebrek aan centen vooral, niet allemaal zo perfect oogden. Maar het was jong en dus werd er veel door de vingers gezien’.

- Is het niet eigenaardig dat precies Nederland, waar de Actie Tomaat eind jaren 60 toch voor een ware revolutie had gezorgd en waar groepen als ‘Studio’, ‘het Werktheater’ en ‘de Noordercompagnie’ toch voor experimenten hadden gezorgd, de theatervernieuwing nu vanuit Vlaanderen binnenkrijgt?

JVS: ‘Actie Tomaat had het theater in Nederland op zijn grondvesten doen daveren, maar ook ontwricht. Eigenlijk was er nadien niets voor in de plaats gekomen. En toen gaf Vlaanderen een nieuwe impuls met jonge mensen, die het geloof hadden meegekregen van Dora Vander Groen. Zij had hun tijdens hun opleiding voorgehouden tegen de routine in te gaan’.

Goeroe Vander Groen

- Dora Vander Groen behoort wel niet tot die jongere generatie. Integendeel. Zij maakte zelfs deel uit van wat we ‘het gevestigde theater’ kunnen noemen.

JVS: ‘Als actrice, inderdaad. Maar niet als toneelpedagoge. Door haar eigenzinnige aanpak in het Antwerpse conservatorium ontpopte zij zich tegenover haar studenten als een goeroe die de jonge mensen behekst heeft, maar dan wel in de meest positieve betekenis van het woord. Ik ben er vast van overtuigd dat de toneelspelers die nu aan de top staan, zowel in Nederland als in Vlaanderen, alles te danken hebben aan de twee Antwerpse opleidingsinstituten. Want ook de Studio met “De Verrukking” van Jan Decleir en later de “Blauwe Maandag Co”, nu gefuseerd met het “Toneelhuis”, hebben de vernieuwing in Vlaanderen op gang getrokken en doorgezet. Afwijkingen wat hun roots betreft, zijn de Needcompany van Jan Lauwers, die als plastisch kunstenaar uit de Gentse Academie komt, en Jan Fabre, die als etalagist afstudeerde aan de Antwerpse Academie en zich aanvankelijk als decorateur voor o.a. het Nieuw Vlaams Toneel (NVT) manifesteerde’.

- Is de ‘Vlaamse Golf’ voorbij?

JVS: ‘Ik denk dat de jonge wolven nu geïntegreerd zijn. Kijk maar naar “Blauwe Maandag Co”, die opgenomen is in het grotere “Toneelhuis” in Antwerpen. Ook “De Tijd” is nu een behoorlijk gesubsidieerd theatergezelschap geworden dat grote producties kan opzetten. Ik stel vast dat de toneelmakers de fakkel hebben doorgegeven aan de dansers. Ook weer vertrekkend vanuit een opleiding (de Brusselse dansschool PARTS van Anne-Theresa De Keersmaecker) dragen mensen als Carine Vincke, Marc Van Runxt, Michèle-Anne De Mey en Thierry Smits, de podiumvernieuwing op dansgebied uit, ook naar Nederland. Ondertussen is er wel een nieuwe beweging op gang gekomen, opnieuw richting Vlaanderen. Het Brusselse “Kaaitheater”, dat ook grote impulsen heeft gegeven tot de internationalisering van het Vlaamse theater, doet momenteel hard zijn best om grote Nederlandse gezelschappen naar Brussel te halen’.

Ook traditionele groepen in ‘Vlaamse Golf’

- We hebben het tot nu toe uitsluitend gehad over experimentele en vormvernieuwende groepen. Maar binnen de ‘Vlaamse Golf’ zitten ook gezelschappen als ‘De Zwarte Komedie’, ‘Toneelgezelschap Ivonne Lex’ en zelfs het ‘Mechels Miniatuurtheater’. Een verklaring?

JVS: ‘Wat “De Zwarte Komedie” betreft is die eenvoudig. Bert Verhoye heeft met zijn buitenbeentheatertje ingespeeld op een traditie van politiek cabaret, die in Nederland overigens veel sterker dan in Vlaanderen aanwezig was. TIL en MMT zijn naar mijn gevoel gewoon op de kar gesprongen. Zij leveren meteen het bewijs dat er in theater veel stijlen leven en dat er veel publieken bestaan. Natuurlijk krijgen radicale bewegingen altijd meer aandacht. Maar in theater vinden de minder vooruitstrevende groepen ook hun publiek. Ondanks tegenwerking van beleidsvoerders. Ik herinner mij dat een commissie binnen het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord elk jaar moest beslissen welke gezelschappen steun kregen voor hun grenzenoverschrijdende initiatieven. Onder impuls van Eric Anthonis werden het MMT, TIL en het Ballet van Vlaanderen hier systematisch geweerd. Toch hebben zij zich, dankzij hun publiek, toch waar kunnen maken. Het is het bewijs dat theater leeft. Jonge mensen worden aangetrokken door vernieuwing. Maar daarom hoeven de anderen niet veroordeeld te worden. Kijk maar naar historische fanatismen, die achterhaald zijn. Ik denk aan de tijd dat iedereen die “in” wilde zijn, dweepte met Grotowski en Living Theatre. Ondertussen zijn we die stijlen al héél lang voorbij. Na de “Vlaamse Golf” zal er ongetwijfeld weer een nieuwe beweging komen, ongetwijfeld vanuit jonge theatermakers, die alle vorige realisaties ter discussie zullen stellen en het theater levend en dus boeiend houden’.