Neerlandia. Jaargang 104

[p. 21]

Literatuur
Dirk Bouts van Haarlem én van Leuven, van Flip Droste van Haarlem én van Kessel-Lo
• Marcel Janssens

Tijdens de jongste twee jaar ben ik druk bezig geweest met het verzamelen van de meest diverse gegevens voor een boek over het imago van Vlaanderen in Europese spiegels. Dat boek verschijnt in het begin van 2001 bij Davidsfonds/Literair met een aan Hugo Claus ontleende titel Het vette en het vrome. De wederzijdse perceptie van Nederlanders en Vlamingen vormt daarin een belangrijk aandachtspunt. Kennen wij mekaar voldoende, om te beginnen, en verder: wat voor clichés vliegen er over en weer tussen Nederlanders en Vlamingen? Als ik uit dat vele speurwerk boven en beneden de Moerdijk iets geleerd heb, dan is het zeker dat wij mekaar nog altijd graag afstempelen met etiketten. Bijvoorbeeld (op zijn scherpst uitgedrukt): de arrogante Hollander en de domme Vlaming (veelal nog ‘Belg’ genoemd).

Geyl als raadgever

Op mijn zoektocht kwam ik natuurlijk vooral onze kunstenaars tegen als de best geijkte iconen van onze identiteit. Ik vond talloze uitspraken over het Vlaamse volk of de Vlaamse ‘ziel’ via karakteriseringen van Van Eyck en Memlinc, van Bosch en Brueghel, van Rubens en Van Dyck, van Permeke en Ensor. Maar niet alleen onze beeldende kunstenaars staan model voor onze identiteit, ook bij Vlaamse literatoren vinden we dat tweespan van ‘het vette en het vrome’. Op onze Janusfoto staat Ruusbroec naast Reinaert, Hadewych naast Uilenspiegel, Gezelle naast Pallieter.

Flip Droste

Vanzelfsprekend moeten we voorzichtig omgaan met dergelijke veralgemeningen. Ik ben te rade gegaan bij niemand minder dan Pieter Geyl om die forse opposities wat bij te vijlen. Pieter Geyl stelt in zijn boek Nederland en België. Hun gemeenschappelijke geschiedenis en hun onderlinge betrekkingen terecht de vraag of de schilders die tijdens de Middeleeuwen in Vlaanderen werkten, wel allemaal Vlamingen waren (en dus niet zomaar als volkspsychologisch bepaalde tegenvoeters van Nederlanders kunnen worden onderscheiden). Kwamen vermaarde mannen als Dirk Bouts, Hugo van der Goes en Gerard David, die wij tot de ‘Vlaamse primitieven’ rekenen, niet uit Holland en Zeeland? In zijn studie Noord en Zuid. Eenheid en tweeheid in de Lage Landen werkt Pieter Geyl dat verder uit. Hieronymus Bosch en Pieter Brueghel zijn vermoedelijk uit Noord-Brabant afkomstig, zegt hij, en hij noemt daar dan

[p. 22]

weer twee Hollanders die in het Zuiden werkten en daar vermaard werden: Dirk Bouts in Leuven, Gerard David in Brugge. Men kan die school der primitieven maar ‘Vlaams’ noemen, omdat de rijkdom van Gent en Brugge uit alle uithoeken van de Nederlanden, zowel uit Limburg en Brabant als uit Holland, schilders aantrok. Onder de echt grote kunstenaars was alleen Hugo van der Goes een Vlaming uit het Graafschap Vlaanderen, maar de Vlaamse primitieven zijn ‘slag op slag’ verwant met Hollandse schilders van de zeventiende eeuw, aldus Pieter Geyl.

Prof. Rombauts, zoon van Dirk Bouts

Ik dacht voortdurend aan die standpunten van Nederlands befaamde historicus, toen ik de nieuwe roman Het verraad aan de Meester van Flip Droste, uitgegeven bij Davidsfonds/Literair (2000, 231 blz), aan het lezen was. Flip Droste, nu emeritus hoogleraar aan de K.U. Leuven, waar hij algemene taalwetenschap doceerde, is afkomstig van Haarlem en woont decenniënlang in Vlaanderen, het langst van al in Kessel-Lo bij Leuven. En rond

Dirk Bouts, Het laatste Avondmaal (Sint-Pieterskerk, Leuven)

wie draait zijn roman? Jawel, rond Dirk Bouts afkomstig van Haarlem en gecanoniseerd tot parel van Leuven met zijn alom gekende meesterwerk ‘Het laatste avondmaal’. Weinig bezoekers die dat grandioze drieluik in de Sint-Pieterskerk te Leuven komen bewonderen, leggen allicht het verband met de afkomst uit Haarlem en kennen alleen ‘de Vlaamse meester uit Leuven’. De roman werkt echter een verrassende, ja zelfs intrigerende relatie tussen Haarlem en Leuven uit. Je moet over een vindingrijk brein als dat van Flip Droste beschikken om zo'n netwerk te bedenken en uit te werken.

Het verraad aan de Meester (met hoofdletter) wordt opgebouwd rond de figuur van professor Hendrik D. Rombauts, van middelbare leeftijd, hoogleraar in de kunstgeschiedenis aan de K.U. Leuven en Boutsspecialist bij uitnemendheid. Hij is bezeten door het idee dat hij, levend in de tweede helft van de 20e eeuw, een afstammeling is van Dirk Bouts uit de 15e eeuw. Hij heeft zijn hele wetenschappelijke loopbaan gewijd aan het onderzoek van die genealogische (incluis psychologische) relaties. Met zijn strakke logica, die zweert bij parallellen, symmetrieën en wetmatigheden allerhande, construeert hij identificaties over de eeuwen heen. Een zekere Stuerbout, die hij opvist uit vergeelde documenten, doet dienst als schakel. Zo gaat hij al de gezichten op het beroemde middenpaneel van ‘Het laatste avondmaal’ identificeren. In zijn beneveld brein spijkert hij de overtuiging vast dat hij de zoon van Dirk Bouts is. Een bezoek aan Haarlem kan die conclusie alleen maar kracht bijzetten.

Intrigerend vlechtwerk

Flip Droste moet voor dit boek een enorme voorstudie hebben geleverd. Zoals tegenwoordig gebruikelijk is in historische romans, voegt hij op het eind een bladzijde toe met bibliografische referenties, waar hij zijn stof uit heeft geput. Hij spreidt inderdaad een kunsthistorische onderlegdheid tentoon die verrast en eerbied afdwingt. Hij schrikt er niet voor terug om te rapporteren over gespecialiseerde discussies tussen vakgeleerden op dat gebied. Een afwijkende mening van een Nederlands collega, prof. dr. J. van Bulck, komt uitvoerig aan bod. Soms krijgt de lezer warempel de indruk dat hij een artikel uit een kunsthistorisch tijdschrift aan het verwerken is. Maar de overtuigingskracht van de roman ligt op een ander vlak: het verhaal komt niet alleen over als een psychodrama (in de persoon van de professor, die het ook met zijn faculteit aan de stok krijgt), maar het heeft ook allures van een detective story. De roman zit wonderwel in mekaar. De commotie in het eerste hoofdstuk zal pas in hoofdstuk 27 worden opgehelderd. Het hele boek door is een ik-verteller, Jef van Kessel, medewerker van professor Rombauts, bezig met de gebeurtenissen retrospectief bijeen te puzzelen, als een ware detective of rechercheur. Hij is betrokken bij het verraad aan zijn meester, professor Rombauts, maar hij moet als buitenstaander de achtergronden van het drama, waar ook twee vrouwen bij betrokken zijn, trachten op te klaren. Die vrouwen zijn Rombauts' echtgenote Lieve en zijn jonge medewerkster Liesbeth. De relaties tussen die vier hoofdfiguren alleen al vormen een intrigerend vlechtwerk.

Flip Droste bracht in zijn boek Haarlem naar Leuven. Wie deze roman las, kijkt op een andere wijze naar het retabel in de Sint-Pieterskerk. De lading van zoiets als ‘Vlaamse primitief’ voor Dirk Bouts is meteen een stuk complexer geworden. Hoe meer ik me in Het verraad aan de Meester verdiepte, des te meer ik er toe werd aangespoord om er nog eens Pieter Geyl op na te lezen. Holland en Vlaanderen, lagen die echt zo dichtbij in de tijd van Dirk Bouts? De rijkdom van onze steden heeft die begaafde kerels uit het Noorden naar Vlaanderen gelokt, aldus Geyl. Het boek van Flip Droste laat op overrompelende wijze zien hoe die migratie sporen heeft nagelaten tot in de 20e eeuw. De identificatie van die professor uit Leuven met de schilder uit Haarlem (via de reconstructies van Jef van Kessel) is een vondst van formaat. Of hoe het land van herkomst boven de rivieren en het thuisland onder de rivieren verbonden worden uit de kracht van de kunstschepping, zowel die van Dirk Bouts van Haarlem als die van Flip Droste, ook van Haarlem maar evenzeer (of zelfs nog meer?) van Kessel-Lo.

Marcel Janssens is emeritus hoogleraar Nederlandse en Europese letterkunde van de K.U. Leuven.