Neerlandia. Jaargang 104

[p. 18]

Geschiedenis
De Nieuwe Hollandse Waterlinie
Een ontzaglijk bolwerk van Neerlands kracht
• Douwe Koen

Nederlanders zijn over de hele wereld bekend om hun voortdurende strijd tegen het water. Minder bekend is echter het feit dat zij het water enkele eeuwen lang ook hebben ingezet als militair verdedigingsmiddel. Hoewel het gebruik van water voor dat doel geen exclusief Nederlandse aangelegenheid is geweest, gold dit wel voor het grootschalige karakter ervan. Al tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) ontstonden de eerste plannen om grote gebieden door middel van onderwaterzettingen, de zogeheten inundaties te beschermen tegen vijandelijke aanvallen. Dergelijke aaneengesloten inundaties vormden dan tezamen een waterlinie. Zo werd in 1673 het machtige Franse leger van Lodewijk XIV met succes tegengehouden door de Oude Hollandse Waterlinie.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie

Voortbordurend op het succes van de eerdere linie, ontwierp men de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Deze is aangelegd in de periode 1815-1885 en zou met de nodige moderniseringen tot 1940 in gebruik blijven. Gelegen tussen de Zuiderzee in het noorden en de grote rivieren in het zuiden, beschermde de linie het westelijke gedeelte van het land. Hier liggen de grote steden, de industrieën en de havens. Met de aanleg van deze nieuwe linie werd de meer westelijk gelegen Oude Hollandse Waterlinie grotendeels opgeheven.

Zoals in de naam besloten ligt, steunde de NHW op - in oorlogstijd - te stellen inundaties als hindernis. Geheel ‘waterdicht’ was de NHW echter niet. Rivieren en kanalen, dijken en wegen, later ook spoorlijnen doorsneden de inundaties en vormden potentiële toegangswegen voor de vijand. Op deze toegangen, aangeduid met de militaire term ‘accessen’, werden verdedigingswerken aangelegd, die de doorgang blokkeerden. Dankzij hun vuuroverwicht vanaf de forten konden de verdedigers een numeriek sterkere aanvaller op de smalle accessen tegenhouden. Bij de voltooiing in 1885 telde de NHW 68 grote en kleine verdedigingswerken. Behalve nieuw aangelegde forten en batterijen, maakten ook gemoderniseerde vestingen als Naarden en Woudrichem - daterend uit de tijd van de Oude Hollandse Waterlinie - deel uit van de nieuwe linie.

De ligging, vorm en omvang van deze verdedigingswerken waren aangepast aan de terreinomstandigheden bij het af te sluiten acces. Als gevolg van de wapenwedloop tussen artillerietechniek en vestingbouw, zijn enkele bouwfasen te onderscheiden, waarin nieuwe verdedigingswerken werden aangelegd en bestaande een modernisering ondergingen.

Werk in uitvoering

In de eerste bouwfase van 1815-1824 werd de stad Utrecht voorzien van een gordel van nieuwe verdedigingswerken om dit strategische verkeersknooppunt te beschermen. Ook elders in de ca. 80 km lange linie verrezen forten, vooral op accessen, maar ook ter bescherming van vitale inundatiewerken. De eerste verdedigingswerken in de NHW bestonden meestal uit lage, rondgaande wallen, die

Accesverdediging: Fort Vuren sluit de Noorder-Waaldijk af en beheerst de rivier. (Sectie Luchtmachthistorie, ca. 1930)

[p. 19]

opgeworpen waren met aarde die vrijkwam bij het graven van de fortgrachten.

Na 1825 kwam de versterking van de NHW tot stilstand. Eerst in verband met de uitgebreide vestingbouw in de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) om de Franse expansie in te dammen. Vervolgens slokten de verhoogde militaire inspanningen als gevolg van de Belgische onafhankelijkheidsstrijd een groot gedeelte van het defensiebudget op.

Bij de hervatting van de versterking van de linie werden in de tweede bouwfase van 1840-1860 alle bestaande en nieuw aangelegde verdedigingswerken voorzien van ‘bomvrije’ wachthuizen en torens. Vanaf deze hoge bouwwerken beschikten de verdedigers over een uitstekend zicht en schootsveld op de omgeving. De gebouwen, die vaak metersdikke bakstenen muren hadden, boden een veilig onderkomen voor de fortbezetting met zijn bewapening.

De invoering van het getrokken geschut vanaf 1860 met zijn grotere dracht, trefkans en indringingsvermogen had grote gevolgen voor de NHW. De imposante torens en wachthuizen konden met dit type geschut sneller vernield worden. Nieuwe en grotere forten met zware wallen en bredere inundatieterreinen waren de belangrijkste vestingbouwkundige antwoorden op deze nieuwe bedreiging. Tijdens deze derde bouwfase tussen 1860 en 1885 kon men nog lering trekken uit de ervaringen uit de Frans-Duitse oorlog van 1870, toen ook de NHW werd gemobiliseerd. Dat leidde tot de bouw van meer onderkomens voor de fortbezettingen en het geschut.

De wapenwedloop

De Vestingwet uit 1874 gaf tenslotte prioriteit aan devoltooiing van de NHW binnen een termijn van acht jaar. Nauwelijks waren de werkzaamheden daarvoor afgerond, of de verdedigingswaarde van de NHW was al weer verminderd. Want met de introductie van de brisantgranaat leek het lot van de verdedigingswerken in hun oorspronkelijke opzet bezegeld. De 12 tot 16 maal grotere kracht dan de tot dusver gebruikte granaten had een vernietigende uitwerking op de fortwallen, op de gronddekkingen en op het metselwerk van gebouwen. De militaire ingenieurs probeerden met verschillende oplossingen deze nieuwe bedreiging het hoofd te bieden. België moderniseerde de bestaande verdedigingswerken in de Vesting Antwerpen door versterking van bakstenen gebouwen met betondekkingen en de inbouw van pantserkoepels met geschut. In de NHW bleven deze maatregelen in Nederland achterwege omdat de draagkracht van de bodem in het Hollandse polderland te gering was. Bovendien begon men in 1882 met de aanleg van de Stelling van Amsterdam, een kring van niet minder dan 42 forten rond de hoofdstad. Deze forten waren wel van beton en ook voorzien van pantserkoepels met geschut.

Een rij houten Kringenwethuizen bij Weesp. (A.R. Visser)

Toch bleef de NHW in gebruik. In geval van een aanval zou men overgaan tot plaatsing van het overgrote gedeelte van het geschut in verspreide batterijen op het terrein tussen en achter de forten. De verouderde forten zelf kregen een rol toebedeeld als logiesruimte, commandopost en infanteriesteunpunt.

Evenals elders in Europa tijdens de Eerste Wereldoorlog bepaalden loopgraven en prikkeldraadversperringen het aanzien van de verdedigingswerken in de NHW. Na de Eerste Wereldoorlog was de verdedigingswaarde van de linie door de inzet van vliegtuigen en zware artillerie verder afgenomen. De uitvoering van de rijks- en provinciale wegenplannen in de periode 1927-1940 ging gepaard met nieuwe en verbeterde accessen. Op deze plaatsen kwamen moderne kanon- en mitrailleurkazematten die de verminderde verdedigingswaarde moesten compenseren. De laatste grootschalige versterking vond tenslotte plaats in de mobilisatieperiode 1939-1940 door de bouw van honderden betonwerken, waaronder schuilplaatsen, mitrailleurkazematten en tankversperringen. Door de capitulatie van het Nederlandse leger is het in de meidagen van 1940 niet meer tot gevechtshandelingen in de NHW gekomen.

De beheersing van het terrein

Om de vrije waarnemingsmogelijkheden en schootsvelden rond de verdedigingswerken te behouden, was in 1853 de ‘Wet op de Verboden Kringen’ aangenomen (België kende de soortgelijke ‘Wet op de militaire erfdienstbaarheden’). Evenwijdig met de omtrek van elk verdedigingswerk projecteerde men drie denkbeeldige kringen; bij langgerekte verdedigingswerken en verbindingswallen was er meestal sprake van stroken. Vooral binnen de twee kleine kringen of stroken golden strenge bouwvoorschriften. De bebouwing moest hier snel te verwijderen zijn, door middel van

[p. 20]

De bomvrije toren van Fort Honswijk. (A.R. Visser)

afbraak, of desnoods door middel van verbranding. Dat had als gevolg dat er binnen deze kringen vrijwel uitsluitend houten opstallen waren toegestaan.

Ook bij de ruimtelijke ordening in het liniegebied speelde Defensie een belangrijke rol. De uitvoering van grote en kleine infrastructurele werken, zoals de aanleg van wegen en bruggen, kanalen en spoorlijnen, maar ook stadsuitbreidingen en dergelijke, werd getoetst aan militaire belangen. Menig plan kwam daardoor niet verder dan de tekentafel.

Plas en dras

De inundaties vormden de ruggengraat van de verdediging in de NHW. Met het eeuwenoude Hollandse polderlandschap als onderlegger konden bij de verdedigingsvoorbereiding grote delen van het liniegebied getransformeerd worden in enorme watervlakten. Ook het bestaande Utrechtse en Noord-Hollandse plassengebied maakte deel uit van de linie. De breedte van de inundatieterreinen varieerde van 1,5 tot plaatselijk maximaal 10 km. Het benodigde water werd onttrokken aan de grote rivieren en eventueel aan de Zuiderzee. Diverse inundatiekanalen zorgden in enkele liniegedeelten voor een snellere aanvoer van het water. Een speciaal legeronderdeel, de Inundatiedienst, was belast met de zorg voor het inundatiestelsel.

Voor het stellen van de inundaties kon deze dienst beschikken over een uitgebreid en fijnmazig stelsel van civiele voorzieningen, waar nodig aangevuld met speciaal gebouwde militaire inundatiewerken. Inlaatsluizen, doorlaatsluizen, damsluizen, duikers enzovoorts zorgden voor een gefaseerde en gelijkmatige verspreiding van het water over de inundatieterreinen. De afvloeiing van inundatiewater als gevolg van het verval in het liniegebied - tussen de grote rivieren in het zuiden en de Zuiderzee in het noorden bedraagt dit enkele meters - werd tegengegaan door de aanleg van een aantal inundatiekommen, elk met een eigen peil. Op deze wijze kon met een minimale hoeveelheid water een maximum aan terreinoppervlakte onder water worden gezet. Een waterpeil van 30-50 cm boven het maaiveld was al voldoende om het terrein ‘plas en dras’ te houden. Oppervlaktewateren, zoals de vele afwateringssloten in de polders verdwenen onder de waterspiegel en werden onzichtbare valkuilen, terwijl de ondergrond van weilanden in weke moddervelden veranderden. Zo vormde het terrein met de toenmalige militair-technische mogelijkheden voor elke aanvaller een nagenoeg ‘ondoorschrijdbare’ hindernis.

Een monument van formaat

De NHW heeft zijn rol in de voortdurende wapenwedloop na 1940 definitief verloren. Maar daarmee was het verdedigingsconcept gebaseerd op een waterlinie nog niet opgegeven. Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog, in 1951, kwam er een nieuwe linie tot stand. Het was de IJssellinie, waarmee een oud plan van omstreeks 1700 in gemoderniseerde vorm gestalte kreeg. In 1963 ging men echter al weer over de opheffing van deze laatste waterlinie.

Ook de NHW was inmiddels opgeheven en geschiedenis geworden. Maar deze beroemde linie is meer dan geschiedenis alleen. Forten, inundatiesluizen, schuilplaatsen, kazematten, houten huizen enzovoorts, bij elkaar ongeveer 1.000 verspreide kleine en grote objecten, zijn nog op het terrein terug te vinden. Ook de inundatieterreinen en de ordening van de Kringenwet hebben op veel plaatsen hun sporen als ‘historisch exposé’ in het landschap achtergelaten. Juist de combinatie van de verdedigingswerken met het inundatiestelsel maken de NHW tot een unieke verdedigingslinie. Dat was de aanleiding voor de Nederlandse regering, de NHW - in navolging van de Stelling van Amsterdam - te nomineren voor plaatsing op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.