Neerlandia. Jaargang 104

[p. D10]

Gesprek met cultureel opbouwwerker Jef Elsen
Dialect en carnaval werken integrerend in Voeren
• Guido Logie

Jef Elsen is directeur-cultuurconsulent van het Vlaams Cultureel Centrum Voeren ‘De Voerpoort’ in Moelingen, één van de zes dorpjes die Voeren uitmaken. Het moderne en goed uitgeruste centrum is van die aard dat het het bestuur van menige provinciestad ongetwijfeld jaloers moet maken. Elsen beschikt over negen medewerkers: zes voltijds, drie halftijds. Elsen volgde vanuit zijn job bij het provinciebestuur van Limburg al vanaf de jaren zeventig de situatie in Voeren. Hij hield zich bezig met de begeleiding van de Culturele Raad in Voeren en ook met de voorbereiding van de culturele infrastructuur.

J.E.: ‘In 1972 maakte de provincie Limburg een planning voor de uitbouw van socio-culturele infrastructuur. In Voeren wou men een centraal gelegen cultureel centrum met een goede polyvalente zaal, een goed draaiende bibliotheek, een expositieruimte en ook een vergaderlokaal uit de grond stampen. Die doelstelling is pas drie jaar geleden bereikt. Ondertussen werkte men in een prefab die in 1974 bij het Veltmanshuis in Sint-Martens-Voeren opgetrokken werd. Dat was een voorlopige oplossing maar na een kwarteeuw is dat nog altijd een prefab. Het heeft dus heel lang geduurd vooraleer men vanuit Vlaanderen werk maakte van de uitbouw van die culturele infrastructuur.

Jef Elsen

Het is nog maar vijf jaar dat Voeren een coördinator cultuur heeft. Tot dat moment werkte men hoofdzakelijk met vrijwilligers. De structuur is gericht naar het vrijwilligerswerk, dat is de basis. We hebben niet alleen activiteiten tezamen met verenigingen in de twee entiteiten maar we organiseren er ook in de diverse dorpen. Het gaat dus om animerend werk aan de basis. Video en muziek spelen een heel belangrijke rol. Op het vlak van muziek bieden wij een toegevoegde waarde. Veel activiteiten zijn opgenomen op video. Er loopt hier nu een expositie over “Grootmoeders keukengerei”. We deden daarvoor een beroep op Voerenaars: verzamelaars of mensen van de heemkring.’

- U beschikt over negen medewerkers. Dat is niet gering voor een bevolking van iets meer dan 4.000 mensen.

J.E.: ‘Je hebt hier het probleem van de afstanden. Men vergeet makkelijk dat het van hier - Moelingen - tot in de uithoek Remersdaal-Teuven zestien kilometer is. Van hier tot de eerste Limburgse gemeente maar zo'n dertien kilometer is. De afstanden

[p. D11]

tussen de dorpjes in Voeren zijn wel groot. Ieder dorp heeft hood aan een minimale basisinfrastructuur. In de winter zijn sommige wegen hier totaal onberijdbaar. Die dorpjes ziin dan soms afgesloten. Ook mentaal betekent het overbruggen van die afstanden iets.’

Ik begrijp het wel, maar snap het niet

Omdat ik benieuwd was hoe in Nederlands Limburg over Voeren gedacht werd, heb ik daar ook een aantal mensen naar hun mening gevraagd. Men was zeer terughoudend in z'n oordeel over de taalstrijd. Eigenlijk wilde men liever niets zeggen. Men was bang dat bekenden in de Voerstreek met represailles geconfronteerd zouden worden.
‘We zijn erg geschrokken van die rellen toen. We zijn wat gereserveerd omdat we op geen enkele manier willen bijdragen aan een herhaling. U moet niet vergeten dat nogal wat Zuid-Limburgers familie in de Voerstreek hebben’, vertelde een leraar. De Nederlanders denken dat de situatie in Voeren nog altijd explosief is.
Een man begrijpt de situatie wel, maar snapt ze niet. ‘Ik spreek dezelfde taal, ik heb nog een poosje in de streek gewoond, ik zou er zo weer kunnen wonen, ik ben evenals de meeste Voerenaars katholiek, en toch... begrijp ik het fijne er niet van. Ik ben erg bang voor emoties die uit de hand gieren. Soms denk ik: “laat die Belgen ook maar”.’
Op school staat Voeren niet op het lesprogramma. Een paar leerlingen van het voortgezet onderwijs wisten wel dat het in Voeren om de tegenstelling tussen Walen en Vlamingen ging, maar dat was het dan wel.
Iemand die z'n sporen verdiend heeft in het werk van het vreemdelingenverkeer vertelt dat de samenwerking tussen de VVV in Zuid-Limburg en in Voeren moeizaam verloopt. ‘Het landschap in de Voerstreek en hier lijken erg op elkaar. Het zou voor de hand liggen dat er een hartelijke samenwerking zou ontstaan voor de bevordering van het toerisme. Het gaat moeizaam omdat je nooit weet hoe de vork precies in de steel zit, omdat overal politiek meespeelt.’
De VVV-man weet veel van de streek, hij is geboren en getogen in Zuid-Limburg. Hij vertelde dat een goede eeuw geleden veel boeren uit de streek verhuisd zijn naar de Voerstreek. Zuid-Limburg was een arme streek en bood de boeren niet de kans om ‘een grote boer’ te worden. Die mogelijkheid bood de Voerstreek wel. ‘Toen een aantal in hun opzet slaagde en een veestapel van zo'n vijftien koeien bezat, ging men Frans praten omdat dat deftiger was dan het dialect uit de streek. Eigenlijk gaat het in Voeren om een sociale kwestie. Je telde pas mee als je in het Frans kon converseren, want dat was de taal van de elite.’
(GTW)

Het landschap in de Voerstreek en hier lijken erg op elkaar.

- Wordt er ook toneel gespeeld?

J.E.: ‘Huub Broers is daar trouwens de grote animator van. Hij regisseert.’

- Hij speelt graag toneel?

J.E.: ‘Hij kan goed toneel spelen, ja, en hij kan goed presenteren. Hij treedt ook op als deejay. De muziek is belangrijk in Voeren. Naast video is muziek het enige waarmee we ons naar buiten toe kunnen profileren. Je draait geen culturele productie voor 4.300 inwoners. Ons gebied is daarvoor té klein en ons hinterland té beperkt. We trekken wel Nederlanders aan. De grootste activiteit hier in het centrum trok 975 deelnemers en sloeg het record drankverbruik: 43 tonnen van 50 liter. Dat was een Nederlandse groep die uitsluitend in de streektaal zingt. Er waren een 300 Nederlanders aanwezig die met bussen opgehaald werden.

Het was belangrijk bij die activiteit dat een carnavalvereniging van Sint-Martens-Voeren mede-organisator was. Die vereniging organiseerde haar topevenement hier. Moelingen is hét centrum voor de grote evenementen geworden waar heel Voeren naartoe komt. Dat is toch wel iets dat in de loop van de voorbije vijf jaar veranderde: er zijn dingen mogelijk waar heel Voeren aan meewerkt. De fusie van gemeenten van 1977 is in een echt landelijke gemeenschap als Voeren nog niet echt verwerkt. De dorpjes liggen ver uit elkaar, ieder dorp heeft eigen verenigingen en er waren maar weinig organisaties die bovenlokaal werkten. Ook omdat de infra-

[p. D12]

structuur voor goede bovenlokale activiteiten ontbrak.’

- Is er nu een infrastructuur voor bovenlokale activiteiten?

J.E.: ‘Wij hebben een goed functionerende Culturele Raad. We hebben nog een basis van goed draaiende organisaties. De rest van Limburg en Vlaanderen kan Voeren op dat punt benijden. Het vrijwilligersleven draait hier uitstekend. Het carnavalgebeuren staat centraal en werkt integrerend. De carnavalverenigingen hebben onderling uitwisseling en samenwerking. De laatste vijf jaar brachten we het voor mekaar dat ze minstens een paar gezamenlijke activiteiten per jaar hebben. Ook dat ze bij elkaar op bezoek gaan, en zelfs ruimer, dat ze naar Limburg en naar Nederland trekken.

Met de jaarwisseling hebben we een nieuwjaarsconcert waarbij minimaal honderd mensen optreden. Dat zijn inwoners van Voeren die lid zijn van een harmonie, een trommelkorps, een jeugd- of een ander zangkoor. We hebben een goede muziekacademie die een afdeling heeft in Riemst. Voeren is het muziekcentrum van deze streek. Dat sluit aan bij een traditie van muziek in deze regio. De dichstbij gelegen Limburgse gemeente Riemst heeft met zijn 15.000 inwoners zo'n zeventien harmonies en fanfares.

Zelf treed ik nogal eens als deejay op. Binnen Voeren maak ik van mijn vrijetijdsbesteding ook een stukje van mijn werk. Het is plezant om op het vlak van muziek de grenzen te verleggen. Ik draai nooit muziek die ik niet kan appreciëren maar ik geef wel een beetje toe aan de smaak van het publiek. Het is fantastisch als je met deze mensen van de muziek die ze gewend zijn - de hoempamuziek, de polonaises, de marsen, de kusjesdansen - kunt overstappen naar hedendaagse muziek of naar Zuid-Amerikaanse muziek. De smaak in Voeren is heel ruim, als het maar ambiancemuziek is.’

- Spreken alle inwoners het Voerens dialect?

J.E.: ‘Je mag zeggen dat, op een paar uitzonderingen na, alle Voerenaars, de Nederlanders inbegrepen, het dialect minstens begrijpen maar het meestal ook spreken. Er zijn weinig inwoners van Voeren die uitsluitend en alleen het Frans kennen. De meeste Voerenaars kennen de beide landstalen. Iemand als de voorzitter van Voerbelangen gaat in Wallonië werken. Om den brode is het zeker in deze streek heel belangrijk dat men beide landstalen kent. Meer en meer beginnen ook de Waalsgezinden in te zien dat het belangrijk is voor de economische toekomst, met ontwikkelingspolen als Maastricht en Tongeren, om Nederlands te kennen.’

- Hoe is de Culturele Raad van Voeren (CRV) samengesteld?

J.E.: ‘De CRV bestaat uitsluitend uit Vlaamse organisaties. Dat zijn er 75. Het Waalse verenigingsleven is heel beperkt in omvang en bestaat uit een fanfare en verder uit sportorganisaties, - ook omdat de Luiksgezinden een sport- en cultuurcentrum hebben. De CRV is niet erkend door het gemeentebestuur. Integendeel, in het verleden heeft het gemeentebestuur klacht neergelegd tegen de erkenning door het provinciebestuur en door de Vlaamse Gemeenschap van de CRV. De CRV is een overleg- en samenwerkingsorgaan.

Per jaar geeft het gemeentebestuur een subsidie van 1,7 miljoen aan de verenigingen. Dat is een hoog bedrag. In de gemeente Zolder met 30.000 inwoners wordt hetzelfde bedrag verdeeld. Het probleem is dat tot voor kort er geen cent ging naar één van de 75 verenigingen van de CRV. Dat is volledig in strijd met het Cultuurpact én zelfs met de Belgische grondwet waarin het gelijkheidsbeginsel en de vrijheid van vereniging gewaarborgd wordt. In de loop der jaren zijn er diverse klachten neergelegd. Een paar jaar geleden nog eens opnieuw bij de Vaste Nationale Cultuurpactcommissie.

Zo'n klacht volgt dan zijn administratieve lijdensweg. De Cultuurpactcommissie is samengesteld uit dertien Nederlandstaligen en dertien Franstaligen. Het is nog een unitair Belgisch orgaan. De Cultuurpactcommissie gaf de klagende partij -in casu de VVV De Voerstreek - gelijk en droeg de provinciegouverneur op de subsidies op te schorten. Dat gebeurde maar het gemeentebestuur ging dan weer in beroep bij het College van Gouverneurs. Dat College verwierp de klacht bij staking van stemmen: de vijf Waalse gouverneurs tegen de vijf Vlaamse gouverneurs. Maar de gouverneurs zijn ook ambtenaren die de grondwet en het Cultuurpact moeten toepassen. De gouverneur van Limburg ging op zijn beurt in beroep bij de Raad van State. En die klacht loopt nog steeds.

Ondertussen legde de VVV De Voerstreek een nieuwe klacht neer bij de Cultuurpactcommissie maar nu tegen het College van Gouverneurs. De Cultuurpactcommissie verklaarde de klacht weer ontvankelijk. Het gemeentebestuur kreeg weer ongelijk en de gouverneur schrapte andermaal de subsidie.

De stand van zaken nu is dat er in het schepencollege van Voeren een voorstel is om de subsidies opnieuw te verdelen: 8/15den voor de Waalsgezinde verenigingen en 7/15den voor de Vlaamsgezinde verenigingen. Dat betekent dat de politieke samenstelling van de gemeenteraad doorgetrokken wordt naar het culturele werk. Dat kan natuurlijk niet. Schepen Broers ging daarmee niet akkoord. De zaak komt binnenkort weer op de agenda van de gemeenteraad. Retour à Liège maakt nu reclame met het feit dat de Nederlandstali-

[p. D13]

gen nu toch subsidies krijgen maar dat de Vlaamse schepen die niet wil. Het voorstel van de gemeenteraad is onwettelijk omdat in het Cultuurpact vastgelegd is dat men van buitenaf geen politiek label op een organisatie mag kleven. De organisatie moet zelf kleur bekennen maar de meeste organisaties in Voeren behoren niet tot een politieke strekking. Ze zijn wel Vlaamsgezind, maar dat is nog iets anders dan je bekennen tot Voerbelangen. De meeste organisaties zijn ideologisch neutraal.’

- Hoe zal het verdelen van subsidies na de verkiezingen gebeuren?

J.E.: ‘Het is de bedoeling om het dan te doen zoals de wet het voorschrijft. Subsidies moeten verdeeld worden volens objectieve, meetbare normen, zoals het aantal leden of het aantal activiteiten enzovoort. Doet men het niet zo, dan moet men de subsidies op naam verdelen, met de goedkeuring van de volledige gemeenteraad en zodanig dat de verdeling van buitenaf te controleren valt. In elk geval moeten alle actieve verenigingen subsidies krijgen. Gericht zijn naar Vlaanderen of naar Wallonië kan geen reden zijn om meer of minder subsidie te geven.’

- Dat dwarsliggen van het gemeentebestuur is nefast voor Voeren.

J.E.: ‘Ja, dat is erg voor Voeren. Uiteindelijk snijdt men zich in de eigen vingers. Het komt erop neer dat men in Voeren alles wat er aan algemene wetgeving uit Vlaanderen komt, naast zich neerlegt. Vanaf 1993 kunnen bijvoorbeeld alle gemeentebesturen voor hun jeugdwerk een beroep doen op geld uit een fonds. Men moet dan wel een beleidsplan voor het jeugdwerk opstellen en daarin aangeven hoe men de subsidies zal aanwenden. De gemeente Voeren weigert daaraan mee te werken. Het gevolg is dat wij dat werk erbij krijgen - dat is niet zo erg, we doen dat graag - maar het nationaal subsidiereglement bepaalt dat, wanneer een gemeentebestuur niet meewerkt, men maar 80% van de subsidies uitbetaald krijgt. Dat betekent dat het gemeentebestuur van Voeren het eigen jeugdwerk met 20% besteelt. En zo is dat ook het geval op het gebied van ruimtelijke ordening, van milieuwetgeving enzovoort. Men mist constant de trein.

De Voerenaars ervaren al jaren dat men zelfs met het gelijk van de wet in de hand geen gelijk haalt.’

- Hoe kon het zover komen?

J.E.: ‘In 1963 werd Voeren overgeheveld van Wallonië naar Vlaanderen. Dat was een overheveling van 4.300 inwoners. Waar men helemaal geen oog meer voor heeft is dat Wallonië aan die grenscorrectie een goede zaak gedaan heeft. In totaal gingen er toen 64.200 inwoners méér naar Wallonië. Dat is het aantal van een provinciestad als Hasselt. Komen-Moeskroen is toen overgeheveld, maar ook een aantal andere dorpjes. Alleen Voeren is een twistpunt geworden. Op het vlak van de taal was er toen helemaal geen wrijving. De gemeentelijke onderwijsinstellingen hadden het Nederlands als hoofdtaal. Voeren was binnen Luik een godvergeten gebied waar niemand naar omkeek. Voeren bleef de geplogenheden van vroeger gebruiken. Het was een landelijke regio met zes kleine, onafhankelijke gemeenten waar er meestal maar twee partijen waren: de partij van Jacques en die van Jean. De grenscorrectie was een democratisch genomen beslissing: federaal met een 2/3 meerderheid en in iedere taalgroep met een gewone meerderheid. Maar ze was in Brussel genomen over de hoofden van de Voerenaars heen. Er was een steer van: dat kan toch niet, we werken in Wallonië, we leveren onze producten aan Wallonië en we worden losgerukt van onze heren. Je moet het in eerste instantie als een economische reactie zien van een landbouwgebied dat tot dan toe niets gekregen had van het Luikse maar wel economische banden relaties had met dat gebied. En dan ent zich daarop iemand die van buiten komt, van het Luikse, Happart, die hier een boerderij overneemt waar opruiende taal gesproken wordt. Op dat ogenblik is die Happart de enige van wie de inwoners van Voeren iets te verwachten hebben. De enige die het voor hen opneemt. België stond hier niet meteen aan de deur, Vlaanderen ook niet. Ook in Limburg duurde het een hele tijd vooraleer men besefte dat men er een gebied bijgekregen had en men een poging ondernam om die mensen welkom te heten. De overheveling was een administratieve maatregel waar geen verder gevolg aan gegeven werd. Het heeft fang geduurd vooraleer men het politiek begrepen heeft. Het heeft nog langer geduurd vooraleer de sociaal-culturele en economische structuren aangepast geraakten.

Dan werken in 1977 de fusies van gemeenten doorgevoerd. Dat zorgde voor schaalvergroting. De Vlamingen in Voeren waren daarop niet voorbereid. Het zijn de verkiezingen op fusiegemeentelijk vlak die een opdeling maakten in twee taalgroepen.’

- Hebben de rellen iets uitgehaald?

J.E.: ‘De rellen hebben de bewustwording in Vlaanderen op gang gebracht.’