Neerlandia. Jaargang 104

[p. 25]

Geschiedenis
Een kijk op Japan in Leiden en in Amsterdam
Tentoonstellingen onder de loep
• Bart Schmitz

Van de vele tentoonstellingen en evenementen rond de viering van het 400-jarig bestaan van de Nederlands-Japanse betrekkingen, worden er twee besproken die tegelijkertijd veel van elkaar verschillen en elkaar ook aanvullen. Het Volkenkundig Museum in Leiden startte op 16 juni met de tentoonstelling ‘Holland, Japan en de Liefde’, die nog tot 30 september zal lopen. De tweede tentoonstelling is te zien tot 29 oktober van dit jaar in het Scheepvaartmuseum van Amsterdam en heet ‘Venster op het Oosten. Een Nederlands gezant ziet Japan in verandering, 1853-1870’.

In 1837 kwam het Koninkrijk der Nederlanden in het bezit van de etnologische verzameling van de Japan-kenner Von Siebold. Dit zou de kern worden voor een groot koninklijk etnologisch museum waar deze bijzondere verzameling tot zijn recht komt. In 1937 kon de collectie uiteindelijk het huidige gebouw aan de Stationsstraat in Leiden betrekken, waar het museum zich ontwikkelde tot de plaats waar je naar toe ging om te zien hoe volken uit vreemde culturen leefden. Tentoonstellingen in ‘het Volkenkunde’ zijn meestal gedegen en academisch verantwoord.

De tentoonstelling ‘Holland, Japan en de Liefde’ beslaat drie zalen zeventiende, achttiende en negentiende eeuwse topstukken uit Japanse verzamelingen waarvan een aantal voor het eerst buiten Japan te zien is. In de eerste zaal krijgt de bezoeker Japan te zien zoals het was. Het accent ligt hierbij vooral op de schilderijen en de beschilderde kamerschermen die vanwege de kwetsbaarheid in zorgvuldig gedempt licht zijn tentoongesteld. Ook zijn in vitrinekasten voorwerpen te bezichtigen en is midden in de tentoonstelling een kleine theekamer nagebouwd in authentiek Japanse stijl. Het is het oude Japan dat het Hollandse schip ‘De Liefde’ aantrof in 1600, een geïsoleerde maatschappij die hevig zou reageren op de komst van buitenstaanders.

Gestileerde kunst

De schilderingen zijn zonder uitzondering met groot meesterschap gemaakt. In de zalen ‘Japan en de wereld’ en ‘Japan en Holland’ zijn de Europese invloeden op de manier van schilderen van Japanse kunstenaars te zien. Zeldzaam werk van Japanse christenen, vroege bekeerlingen van de Portugese missionarissen, die genadeloos vervolgd en uitgeroeid zouden worden door de samoerai van het oude Japan. Het mooiste zijn die schilderijen waarin elementen van de westerse schilderkunst zijn toegepast door Japanse kunstenaars op een eigen vrije wijze.

De manier waarop het museum de toelichting geeft, is soms erg hinderlijk. Je hebt er een boekje voor met onderschriften en onder de schilderijen staan alleen nummers. Nu blijkt al snel dat de nummers niet opeenvolgend zijn. Wegens de lichtgevoeligheid zal in augustus namelijk een deel van de schilderijen vervangen worden. Het gevolg is wel dat je je een ongeluk zoekt.

Gezichten die je bijblijven

In 1656 liet de marineleiding te Amsterdam een groot zeemagazijn bouwen, van waaruit snel een oorlogsvloot kon worden uitgerust. Jarenlang werden de schepen van de republiek vanuit dit grote gebouw met twee hoge verdiepingen uitgerust voor de strijd. Mogelijk kreeg het schip ‘De Liefde’ hier zijn kanonnen voor de lange reis naar Japan. Tegenwoordig is het gebouw bekend als Scheepvaartmuseum en wordt de lange maritieme geschiedenis getoond, met veel klassieke schilderijen van Evertsen en de Ruyter maar ook met schaalmodellen, voorwerpen en toelichtingen. Buiten aan de steiger liggen de schepen van het museum, met als trots vlaggenschip de na-gebouwde Oost-Indiëvaarder ‘De Amsterdam’.

De naam van de tentoonstelling is ‘Venster op het Oosten. Een Nederlands gezant ziet Japan in verandering, 1853-1870’. Deze titel geeft een precieze samenvatting van de tentoonstelling. Het is een uitgebreid verslag van de ervaringen van de Nederlandse gezant in Japan Dirk de Graeff Polsbroek in de periode onmiddellijk na de komst van de Amerikanen in Japan. Het eilandenrijk had de buitenlandse invloed eeuwenlang beperkt weten te houden tot de kleine Nederlandse handelspost Deshima voor de kust van Nagasaki. Maar in 1853 schoot Perry zich met een eskader oorlogsschepen een weg de Japanse havens in. Het zette

[p. 26]

een stroom van verandering in gang in de Japanse samenleving.

De tentoonstelling in Amsterdam is veel kleiner dan die in Leiden en bestaat uit een goed verlichte zaal waarin verhalen en foto's bijeengebracht zijn. Het is, net als in Leiden, een collectie om naar te kijken, maar een goede toevoeging aan de beelden en de tekst zijn wel de ingesproken stukken die met koptelefoons te beluisteren zijn.

Van Polsbroek was een amateurfotograaf die bovendien naar goed negentiende-eeuws gebruik zorgvuldig een ‘journaal’ bijhield. Zijn foto's hebben het zorgvuldige van een kunstwerk. Veel meer nog dan de landschappen die hij vaak heeft vastgelegd, zijn het de gezichten van de Japanners op de foto's die je bijblijven. Zoals de foto van de Nederlandse gezant met zijn escorte, of de foto van de zes samoerai in statiekledij. Daar denk je als toeschouwer iets van de ontreddering te zien die de plotse instroom van vreemde ideeën en technieken met zich meegebracht moet hebben.

Hoewel beide tentoonstellingen over Japan gaan, zijn de verschillen groot. Het ‘Venster op het Oosten’ geeft een kijkje over de schouder van Van Polsbroek. Het is helder en duidelijk, maar ook wat afstandelijk. De Leidse tentoonstelling is ambitieuzer opgezet en probeert de toeschouwer door Japanse ogen te laten kijken. Dat lukt maar gedeeltelijk, maar de bijzondere schilderijen maken veel goed. Samen geven de twee tentoonstellingen een boeiend overzicht. Waar je in Leiden Japans leert kijken, kijk je vanuit Amsterdam misschien wel nog meer naar de manier waarop Nederlanders toen naar Japan keken dan naar Japan zelf.

Een shogun, foto te zien op de tentoonstelling in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam.

Bart Schmitz studeerde Contemporaine Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en publiceerde onlangs Huize Nippon aan de Rijn. De lotgevallen van Von Siebold in Leiden. (te bestellen bij de VVV Leiden)