Neerlandia. Jaargang 104

[p. 22]

Kunst
Explosie van kleur
Vlaamse wandtapijten in oude glorie hersteld
• Margot Bogaards

Karel V was een groot liefhebber van wandtapijten. Gedurende zijn leven verzamelde hij een indrukwekkende collectie uiterst mooie en kostbare tapijten. De gemakkelijk te vervoeren wandtapijten vergezelden hem op zijn reizen en luisterden de vaak sombere en kille kastelen op waar hij verbleef. Daarom werden ze ook wel ‘mobiele fresco's van het Noorden’ genoemd. Deze zomer is een deel ervan te zien op twee even unieke als verschillende tentoonstellingen van wandtapijten uit de collectie van de Spaanse Kroon. Waar de statige tapijten uit Brussel zowel wat onderwerp als vormentaal betreft nog sterk geworteld zijn in de gotische traditie, kan de collectie ‘Los Honores’ in Mechelen gerust een meesterwerk van vroege renaissance worden genoemd.

Vlaanderen was in de Middeleeuwen het centrum van de lakenhandel. Toen de lakenhandel eind vijftiende eeuw concurrentie kreeg van het goedkopere laken uit Engeland, ging de Vlaamse lakenindustrie zich toeleggen op het vervaardigen van wandtapijten. Na Atrecht en Doornik werd vooral Brussel de plaats waar de wandtapijten werden gemaakt. Dit gaf een impuls aan de werkgelegenheid. In 1545 waren in Brussel zelfs 15.000 mensen op een totale bevolking van 60.000 in deze nijverheid werkzaam. Het maken van een wandtapijt was enorm arbeidsintensief; in een dag kon een wever een oppervlakte ter grootte van een hand weven. Toch was het niet de arbeid die van wandtapijten kostbare luxegoederen maakte, maar het gebruik van grote hoeveelheden zijde en wol en vooral goud- en

‘Los Honores’, detail van tapijt ‘Prudentia’.

[p. 23]

‘Los Honores’, detail van tapijt ‘Fama’.

zilverdraad. Wandtapijten waren een luxegoed bij uitstek en slechts bereikbaar voor de hoogste wereldlijke en geestelijke adel. Door de grote hoeveelheden goud en zilverdraad, die in een tapijt verwerkt werden kon de vorst zijn rijkdom tentoonspreiden. Bij grote feestelijkheden zoals blijde inkomsten en huwelijken werden de mooiste wandtapijten te voorschijn gehaald. Ze moeten in het flakkerende kaarslicht een overweldigende indruk op de gasten hebben gemaakt.

De zestiende en zeventiende eeuw waren de bloeiperiode van de Vlaamse wandtapijtindustrie. De wandtapijten werden meestal ontworpen door bekende schilders, zoals Bernard van Orley, Jan Vermeyen en Pieter van Aelst. Zij haalden hun inspiratie met name uit het Oude Testament en de Klassieke Oudheid en maakten hun ontwerpen op kartons, die vaak hergebruikt werden. De kartons werden getekend in spiegelbeeld en vervolgens onder het te weven tapijt gelegd. Meestal werden wandtapijten in serie besteld volgens een bepaald thema. De vervaardiging van zo'n serie duurde vele jaren.

Sacrale sfeer

In het kader van Brussel Culturele Hoofdstad zijn achttien in de zestiende eeuw in Brussel vervaardigde wandtapijten uit het Spaans koninklijk bezit voor één keer teruggekeerd naar hun geboortegrond onder de noemer ‘De Gouden Eeuw van Brussel. Wandtapijten van de Spaanse Kroon’. De pas gerestaureerde St.- Michiels en St.- Goedelekathedraal biedt met zijn glas in loodvensters de juiste sacrale sfeer voor deze koninklijke tapijten. Alle geëxposeerde tapijten zijn van religieuze aard en dateren van 1502 tot 1514. Zeer bijzonder zijn twee reeksen wandtapijten, die nu voor het eerst in hun geheel zijn te zien, te weten De geschiedenis van Johannes de Doper (ca. 1515) en De geschiedenis van David en Bathseba. Niet alleen lijken de tapijten op nagemaakte schilderijen, ook in vormentaal wordt de laat- middeleeuwse traditie aangehangen. De figuren zijn nog steeds vrij statisch en de gezichten zo niet uitdrukkingsloos dan toch wel strak. De gebaren zijn stijf en de kleding hoewel weelderig toch nog onrealistisch weergegeven.

Het zijn mooie tapijten, met diepe kleuren en levendige voorstellingen. Brengt men hierna echter een bezoek aan de collectie ‘Los Honores’ in Mechelen, dan valt heel duidelijk het verschil op dat een paar jaar kan uitmaken in die zo roerige zestiende eeuw. Een bezoek aan ‘Los Honores’ laat de toeschouwer beduusd achter. Dat komt niet alleen door de gloedvolle, spetterende kleuren en het overdonderende formaat van de tapijten (in totaal zo'n 400 vierkante meter), maar ook door de wervelende voorstellingen, de overdaad aan actie en de zeer gedetailleerde gezichtsuitdrukkingen van de ontelbare meer of minder bekende figuren.

Bruidsschat

De Honores-tapijten werden waarschijnlijk besteld door het Hof te Mechelen. Aanleiding voor deze bestelling was wellicht de verkiezing van Karel van Habsburg tot keizer van het Heilige Roomse Rijk in 1519. In ieder geval is in het eerste tapijt het jaartal 1520 ingeweven, dat zowel een verwijzing kan zijn naar de kroning van Karel V als naar het begin van de reeks. De tapijten werden tussen 1520 en 1525 geweven door Pieter van Aelst, de beroemdste tapijtwever van Brussel.

In 1523 had Van Aelst zeven van de negen tapijten voltooid. Omwille van schulden was hij toen genoodzaakt ze in handen te geven van de beroemd/beruchte Duitse bankiersfamilie de Fuggers. In 1525 dreigden de Fuggers de wandtapijten te verkopen. Van Aelst wist toen te bewerkstellingen dat de tapijten eerst nog getoond mochten worden aan Karel V voor wie ze gemaakt waren. Hij kreeg toestemming om één tapijt (Honor) uit de serie naar de keizer in Spanje te zenden. De kunstminnende keizer was zeer ingenomen met het getoonde en nadat hij in 1526 in het huwelijk trad met Isabella van Aragon, dochter van de schatrijke Manuel I, ging hij over tot aankoop van de serie tapijten. Die werd grotendeels uit de bruidsschat van Isa-

[p. 24]

bella betaald. De tapijten werden voor het eerst gebruikt bij de doop van prins Philips in Valladolid in 1527.

De huidige eigenaar van de wandtapijten, het Spaanse Patrimonio Nacional, stelde als voorwaarde voor het in bruikleen geven van de Los Honores-reeks, dat ze zou worden gerestaureerd en geconserveerd in het Koninklijke Manufactuur Gaspard de Wit, een wereldwijde autoriteit in het conserveren van tapijten. In vier eeuwen hadden de tapijten veel van hun pracht verloren. Zo waren garens verpulverd en kleuren vervaagd. Na een grondige doch niet-agressieve reiniging van de tapijten, werd overgegaan tot conservatie, waarbij steeds rekening werd gehouden met de ‘leesbaarheid’ van de voorstellingen en de omkeerbaarheid van de restauratiehandelingen. Veertien mensen klaarden tussen april 1999 en maart 2000 deze gigantische klus.

Vorstenspiegel

Het centrale thema van de Honores-reeks is de deugd. Elk tapijt verbeeldt een morele eigenschap die een koning idealiter moet bezitten. De hoofdpersonen op elk tapijt zijn allegorieën, verpersoonlijkingen van morele eigenschappen. De complete serie vormt een leergedicht over de zaken waar een jonge vorst aan moet voldoen, een zogenaamde ‘vorstenspiegel’. De totale boodschap van de serie kan als volgt worden samengevat: ‘De prins moet de wisselvalligheid van het Fortuin overwinnen door een deugdzaam leven, en hij moet Roem verzamelen door zijn daden. Dan krijgt hij Eer als hoogste beloning. Door zijn zalving en kroning is zijn Adel niet alleen erfelijk maar ook goddelijk van oorsprong. Tenslotte moet hij ver verwijderd blijven van de zonde, en van de Schande die eruit volgt’¹.

De serie opent met de voorstelling van de godin Fortuna (Geluk), gevolgd door achtereenvolgens de deugden Prudentia (Wijsheid), Virtus (Deugd), Fides (Geloof), Honor (Eer), Fama (Roem), Justitia (Gerechtigheid), Nobilitas (Adeldom) en ten slotte Infamia (Schande). De tapijten zijn symmetrisch opgebouwd, met steeds aan de ene zijde van de centrale deugd in het midden de negatieve voorbeelden en aan de andere kant de positieve.

Beide series wandtapijten zijn vervaardigd in Vlaanderen in de jaren twintig van de zestiende eeuw. Toch is het duidelijk dat het hier om zeer uiteenlopende werken gaat die verschillende artistieke stromingen vertegenwoordigen. Een verklaring voor het opmerkelijke verschil tussen de tapijten die getoond worden in Brussel en in Mechelen zijn de Italiaanse invloeden en wel die van de bekende schilder Rafaël. Waar wandtapijten van oudsher werden beschouwd als een geweven variant van een schilderij, kreeg de wandtapijtenindustrie een enorme artistieke impuls na de vervaardiging van Rafaëls ontwerpen voor de serie De Handelingen der Apostelen. De kartons met Rafaëls ontwerpen werden door opdrachtgever paus Leo X

‘Los Honores,’ detail van tapijt ‘Honor’.

naar Vlaanderen gestuurd. De Handelingen der Apostelen werd geweven tussen 1514 en 1519 door Pieter van Aelst. Zij luidden de renaissance in van het Vlaamse wandtapijt. Pieter van Aelst was ook verantwoordelijk was voor het weven van ‘Los Honores’. Dit verklaart waarom twee series wandtapijten van Karel V zo konden verschillen, terwijl ze allebei in het eerste kwart van de zestiende eeuw gemaakt zijn. Beide tentoonstellingen tonen de dynamiek en de snelle veranderingen in de zestiende eeuw zeer duidelijk. Wie naar Brussel gaat, ziet een bijzondere collectie oude wandtapijten in een mooie entourage. Wie naar Mechelen trekt, staat voor een meesterwerk.

‘De Gouden Eeuw van Brussel. Wandtapijten van de Spaanse Kroon’, 17 mei t/m 20 september 2000 in de Sint-Michiels en Sint-Goedelekathedraal in Brussel.

‘Los Honores’, 26 mei t/m 8 oktober, Cultureel Centrum A. Spinoy in Mechelen.