Neerlandia. Jaargang 104

[p. D4]

Prof. dr. Herman Van Pelt, voorzitter ANV-werkgroep Media
Eindelijk de thermometer tussen de billen van de samenleving stoppen
• Guido Logie

Prof. dr. Herman Van Pelt, hoogleraar communicatiewetenschap aan de Universitaire Instelling Antwerpen, is de voorzitter van de ANV-werkgroep Media. Onder zijn leiding organiseerde die groep drie symposia in evenveel jaar. Van Pelt is een fervent pleitbezorger van een duaal omroepbestel. Voor hem is het duidelijk: een openbare

Prof dr. Herman Van Pelt, voorzitter ANV-werkgroep Media. (foto: Guido Logie)

omroep moet geen veredelde commerciële zender zijn. Hij droomt luidop van Vlaams-Nederlandse mediadagen naar Duits model en van een Vlaams-Nederlands cultureel themakanaal naar het voorbeeld van Arte.

Een gesprek met een enthousiaste communicatiewetenschapper die zich in verband met de Vlaams-Nederlandse samenwerking afvraagt: waar is het wij-gevoel? En over, de Commissie van het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland onomwonden zegt dat ze veel dichter bij de samenleving moet staan.

- Worden openbare of publieke omroepen vandaag de dag niet steeds meer veredelde commerciële omroepen? De overheid verwacht dat de openbare omroep programma's maakt waar een behoorlijk aantal kijkers voor is. Moet een openbare omroep er in zijn programmering naar streven om aan de smaak van iedereen te voldoen?

Herman Van Pelt: De problematiek van de openbare omroep is geen eenvoudige zaak. Bij ons is het daarenboven een gevoelige kwestie. Ik moet mijn antwoord in een historische context plaatsen. De openbare omroep bij ons staat vanaf 1930, op zijn Belgisch of op zijn Vlaams, op een heel zwak fundament en dat is vandaag de dag nog zo. Men heeft bij ons nooit nagedacht over de rol en de organisatie van zo'n openbare omroep. Daardoor vielen de opeenvolgende regelingen anders uit dan men zich voorstelde.

Van het begin of beletten allerhande belangengroepen met hun bezitsdrang de realisatie van een publieke omroep zoals John Reith, de eerste directeur-generaal van de BBC, die zag. Zij overvleugelden het streven naar een burgerlijke omroep. Daarmee bedoel ik: een statige omroep, met grootscheepse allures, met natuurlijk gezag, met gevoel voor nette stijl, gedragen door politieke rijpheid. Een omroep die de mensen de mogelijkheid biedt zich politiek, maatschappelijk en cultureel te oriënteren en te ontplooien. Die constructie leek geschikter voor hemelse omstandigheden dan voor degelijk Vlaams gebruik. De voorstanders en pleitbezorgers van de monopoliehoudende openbare omroep op zijn Belgisch of op zijn Vlaams kwebbelden gewoon door. Er veranderde niets tot de niet tegen te houden evolutie in de audiovisuele sector, in de media-wereld en de samenleving de overheid verplichtte tot handelen. De ministers Geens, Poma en Dewael hebben dan op een ingrijpende manier in onze omroeptuin geschoffeld. Ze moesten wel. Wie duwt de golven van de zee terug, om het met de dichter Leopold te zeggen. Door het openbreken van het omroeplandschap in de jaren tachtig kwam de publieke omroep terecht in

[p. D5]

een concurrentieel stelsel en in een ongewone en ongemakkelijke situatie. Daardoor werden opnieuw andere tekortkomingen zichtbaar. Het is pas na zes jaar Vlaamse Televisie Maatschappij (VTM, de eerste Vlaamse commerciële omroep, n.v.d.r.) en concurrentie van dat commerciële bestel dat de openbare omroep en zijn politieke voogden zich ongerust begonnen te maken over de dalende kijkcijfers en het krimpend marktaandeel. Van dan af zocht men naar een verdedigingsstrategie, naar middelen om uit de verstarring en de oriënteringscrisis te geraken en om de BRT-televisie (de Vlaamse openbare omroep, later BRTN, daarna VRT, n.v.d.r.) een krachtige publieke omroep te laten zijn. Dat betekende: een gezonde, weerbare, stabiele omroep met een maximale autonomie en een doorzichtige structuur. Maar van de BRT, over de BRTN naar de VRT van vandaag de dag werd een lange weg. De vorige Vlaamse regering (met Luc Van den Braude als minister-president en Erik Van Rompuy als mediaminister, n.v.d.r.) en de openbare omroep herdefinieerden de taak van die openbare omroep, regelden het statuut van de omroep en zijn personeel, markeerden de doelstellingen en legden de dotatie vast om die doelstellingen te bereiken. Door een minder bureaucratische opstelling en een klantgerichte aanpak slaagde de Vlaamse publieke televisie erin om het marktaandeel te verruimen naar ruim 30% in de voorbije periode.

Maar: het eigen gezicht sneuvelde in de jacht op zo hoog mogelijke kijkcijfers, op zo hoog mogelijke marktaandelen om de reclame- en sponsoringblokken te kunnen vullen. Het Reithsiaanse omroepmodel verflauwde verder waardoor de rechtvaardiging van een publieke omroep ongewild in het gedrang kwam.

We moeten vragen blijven stellen. Wat is een publieke omroep? Wat zijn de kernfuncties? Wat is de opdracht? Wat is het programmatische beleid? Wat is de toekomst ervan? Wat is de gepaste financiering en hoe wordt de democratische controle op de aanwending van de middelen geregeld?

Omdat men ervoor koos om de particuliere omroepen niet te laten participeren aan de public service-gedachte, is er voor de publieke omroep maar één weg: distinctie. De publieke omroep moet niet concurreren met de populariteit van de particuliere omroepsector. Hij moet, naar een wijs woord van wijlen Frans Verleyen (hoofdredacteur van het Vlaamse weekblad Knack, nvdr), ‘een geestelijk-politiek eiland in een van attracties verzadigde samenleving’ zijn. De vraag is niet of het zal gebeuren, maar wanneer het zal gebeuren. Pas dan is van een echt duaal bestel sprake.

Een lang antwoord om te zeggen dat een publieke omroep geen veredelde commerciële omroep kan zijn.

- Is distinctie niet een even moeilijk begrip als kwaliteit?

H.V.P.: Kwaliteit is een zeer moeilijk en relatief woord. Je moet de criteria bepalen waaraan iets moet voldoen om van kwaliteit te kunnen spreken. Een commerciële zender kan een kwaliteitsvolle zender zijn, anders zou hij het succes niet kennen dat hij kent. Een publieke omroep moet vanuit andere criteria een andere kwaliteit bieden.

Distinctie geeft meer aan waar het om gaat. Het gaat om onderscheid. Alleen op die manier kan er sprake zijn van een duaal bestel. Een bestel waarin de een de ander kopiëert of de loef probeert af te steken, is geen duaal bestel. Hooguit een pluriform bestel. Een duaal bestel is een bestel waar er keuze is, niet tussen hetzelfde, maar tussen iets anders. Daarom moet de openbare omroep anders zijn dan de particuliere.

- De openbare omroep moet dus geen geld zoeken bij de commercie?

H.V.P.: Dat zou voor mij de zuiverste oplossing zijn. Het is boeiend om een antwoord te zoeken op de vraag: hoe commercieel kan een publieke omroep zijn? Maar als men van een publieke omroep de taak en de opdracht duidelijk kan omschrijven, moet de overheid het geld daarvoor ter beschikking durven stellen. Op dezelfde manier als dat gebeurt voor universiteiten, voor bibliotheken, voor ziekenhuizen enzovoort. Dit betekent niet dat zo'n openbare omroep niet commercieel zou handelen. Ik bedoel: op de kleintjes letten. De publieke omroep hoeft geen bijkomende stroom van reclame- en sponsoringgelden te hebben. Als men er Europa bij betrekt, zou men dan niet kunnen zeggen dat men bezig is met concurrentievervalsing? Terloops: ik constateer dat de regionale televisie bij ons als eerste staat te drummen om overheidsgeld te krijgen.

- Is er in Vlaanderen een evolutie in positieve zin met de huidige liberale mediaminister Van Mechelen?

H.V.P.: Ik kan verwijzen naar zijn optreden als opposant destijds. (Zijn optreden voor hij mediaminister werd, n.v.d.r.) Er zijn de uitspraken die hij tussendoor links en rechts deed. En ten derde is er zijn enige tijd geleden gepubliceerde nota over mediabeleid. Ik constateer dat deze minister wel opener is tegenover de onderwerpen die op hem afkomen. Zaken die in de voorbije periode bleven liggen, worden nu aangepakt. Ik denk aan het radiogebeuren, de problematiek van de regionale omroepen en aan het opnieuw praten over de beheersovereenkomst met de openbare omroep. Ik moet voorzichtig zijn maar ik heb het gevoel dat hij taboeonderwerpen omzichtig durft aan te pakken en naar een oplossing te brengen. Bij de vorige minister was het omroepbeleid veeleer een beleid bin-

[p. D6]

nen bepaalde afgebakende lijnen. In het hele omroepbeleid valt me één zaak op: de houding van de socialisten. Als men de plannen van de huidige mediaminister wil realiseren, zullen ze veel moeten inslikken van wat ze tijdens de vorige regering gezegd hebben. Zo onder meer wat betreft de landelijke private radio, de landelijke reclame voor de regionale televisiezenders en het feit dat men adviseert regionale omroepen op de grens met elkaar te laten samenwerken.

Men durft misschien ooit een debat op gang brengen over de publieke omroep: wat moeten we ermee gaan doen? Men heeft er nooit op een volwassen wijze over durven praten. Van het begin of beet men zich vast in uitgangspunten die men niet kon realiseren in de Belgische of Vlaamse situatie. In de eerste periode niet omdat men op een paternalistische manier over de omroep waakte. Als een kip waakt over haar kuikens: men ging er werkelijk opzitten. Daardoor was de publieke omroep niet geworteld in de gemeenschap. Terecht zei men: we moeten iets doen, de kijkers lopen weg naar Nederland enzovoort. De commerciële kwam er en weer verwaarloosde men na te denken over de publieke omroep. Men stelde: de openbare omroep moest evenveel kijkers halen als de commerciële. En hij werd een veredelde commerciële omroep. Niet zo plat, maar bijna zo plat. En weer zit men met de vraag naar de zin en de opdracht van een publieke omroep. Gettozender kan niet, elitaire zender kan niet, wat moet hij dan zijn? Als hij een veredelde commerciële zender moet zijn, waarom moeten er dan zoveel gelden ingestoken worden? Waarom de private omroepen geen publieke omroeptaak geven? Men moet eindelijk eens de thermometer tussen de billen van de samenleving stoppen. Men kan de openbare omroep toch niet blijven beschouwen als de primus inter pares?

- Het symposium ‘Op de grens gebeurt het!?’ toonde aan dat er op het vlak van grensoverschrijdende mediasamenwerking in grensregio's nog heel wat te doen valt.

H.V.P.: Dat symposium heeft me niet pessimistisch gemaakt. Het hield mijn moed en verbeeldingskracht wel overeind. Omdat in de klassieke grensregio's en in de opkomende nieuw gevormde Europese interregio's die plaatselijke communicatiesystemen onbeperkte mogelijkheden hebben als dagboek van en spreekbuis voor de wijde regionale gemeenschap. Ten tweede omdat ze een bijdrage kunnen leveren aan dat plaatselijke gemeenschapsbesef over de grens heen en omdat ze instrumenten zijn om het sociale en culturele leven van die streek te weerspiegelen, instrumenten om het lokale streven een stem naar binnen en een steun naar buiten te geven. Dat ze dat kunnen zijn en als ze dat kunnen zijn, dan heeft dat gevolgen die doorwegen op het politieke, het culturele, het sociale, het educatieve gebied.

Maar als die samenwerking om deze redenen gewenst is, dan moet ervoor gezorgd worden dat die ook zonder al te veel obstakels gerealiseerd kan worden. Op dat terrein schort er inderdaad het een en het ander. Maar er zijn hulpmiddelen. Er is vanuit Europa een opening naar die opdracht en ik las onlangs in een advies van de Mediaraad dat redactionele samenwerking tussen regionale omroepen ook landgrensoverschrijdend mogelijk moet worden gemaakt. En ik zeg dan: eindelijk, want het kan de regionale omroepen bij ons, en bijvoorbeeld in Nederland, nieuwe impulsen geven. Hier ligt een terrein braak dat in grote vrijheid geëxploreerd moet worden en waarvoor de overheid de middelen en mogelijkheden moet garanderen. Ik denk niet meteen aan financiële mogelijkheden maar aan het hele gebeuren errond: het terrein klaar maken om het te kunnen doen. Dat is wat men van de overheden zou kunnen verwachten op het vlak van de regionale samenwerking tussen de grensstreken. Mediaal gesproken: tussen de omroepen, de kranten, de internet-achtige aangelegenheden.

- Uw droom als voorzitter van de Mediagroep: Vlaams-Nederlandse mediadagen. Komen die er?

H.V.P.: Het succes van de vorige activiteiten van de Mediagroep vraagt om volgende stappen. Wij kunnen niet stil blijven staan. Ik vind ook dat de groep een aangewezen plek is om het denken over media-ontwikkelingen en modellen van samenwerking Vlaanderen-Nederland aan te jagen. Om te zoeken naar het nog niet gehoorde en het nog niet gekende, om attent te maken op andere perspectieven. We hebben wat dat betreft nog wel een en ander in onze rugzak. Vlaams-Nederlandse mediadagen, het samenbrengen van het bedrijfsleven, het samenbrengen van de kunsten, het samenbrengen van de wetenschap, dat zou echt klasse zijn.

- De Mediagroep droeg zijn steentje bij tot de beslissing van de regering-Van den Brande om gedurende twee jaar geld ter beschikking te stellen voor de uitzendingen van Het Beste van Vlaanderen en Nederland, BVN. Aan het einde van 2000 zijn die twee jaar om. Wat verwacht u terzake van de regering-Dewael?

H.V.P.: De Mediagroep heeft BVN in het vizier van de beleidsverantwoordelijken gebracht. De Mediagroep heeft denk- en lobbywerk verricht en heeft dat met succes gedaan, ook al was dat thema voor velen buiten de groep niet het meest vanzelfsprekende thema waar we mee bezig hadden kunnen zijn. Gewezen minister-president Van den Brande onderkende het belang en het prestige van dat project en handelde ernaar. Ik denk dat men

[p. D7]

hem daarvoor in Vlaanderen en Nederland dankbaar moet blijven. En ik vind dat we van de huidige regering mogen verwachten dat het project BVN dezelfde aandacht krijgt, dezelfde doortastendheid, dezelfde zorg en dezelfde verantwoordelijkheid. BVN is de moeite waard, maatschappelijk en cultureel. Behalve een thema van internationale cultuurpolitiek en van internationale cultuuruitstraling zou BVN ook een punt moeten zijn voor het nieuwe beheerscontract tussen de Vlaamse regering en de VRT. De rol van de openbare omroep moet ook vanuit de participatie in BVN geëvalueerd, geïnspecteerd, bekritiseerd en gereviseerd worden. Het is er een wezenlijk aspect van. Als dat allemaal lukt, als de huidige regering even attentvol reageert, als BVN kan realiseren wat BVN zegt te willen doen, als BVN een opdracht wordt binnen het takenpakket van de publieke omroep, dan valt voor BVN niet te vrezen.

- Welke indruk heeft de conferentie van Gent die de Commissie van het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland organiseerde, op u gemaakt?

H.V.P.: Ik ben opgetogen over het bestaan van die Commissie: een Commissie die verantwoordelijkheid draagt voor het wel en wee, voor de voortgaande opbouw en voor de cohesie van de Vlaamse en de Nederlandse gemeenschap; die gemeenschappelijke onderwerpen van zorg verdedigt; die tendensen die daar strijdig mee zijn tegengaat. Ik ben daar opgetogen over. Maar desondanks is er een probleem. Na Gent zou het onverstandig zijn te doen alsof het allemaal rozengeur en maneschijn is. Het was in Gent feestelijk, pompeus, maar woorden en daden zijn twee verschillende zaken. Zo'n Commissie, is mijn ervaring na Gent, hoort veel dichter bij de samenleving te staan, moet datgene wat gedaan wordt en waarom het gedaan wordt, veel beter over het voetlicht brengen en moet veel meer burgers enthousiasmeren voor de realisatie van dit samenwerkingsproject. Wie ligt ervan wakker, wie weet ervan, wie heeft dat wij-gevoel? Daarom is het belangrijk

Prof dr. Herman Van Pelt op het spreekgestoelte tijdens het symposium in Alden Biesen. (foto: Guido Logie)

dat de Commissie, de Taalunie en het ANV met zijn werkgroepen - drie organisaties van diverse snit - veel meer met elkaar in contact zouden komen, is het een opdracht om die veel meer met elkaar in contact te brengen. Zo'n samenballing van krachten bepaalt de kwaliteit van het gemeenschappelijke werk. Ze heeft een voorbeeldfunctie en dient ook het strategisch belang.

Dat is de hoofdgedachte. Denk ik er nog verder over na dan valt het me inderdaad op dat tussen de drie genoemde instellingen - je zou er nog andere kunnen noemen die in de marge aan die samenwerking werken - doublures afgeleverd worden, ofwel dat er in de kou staan of blijven staan, en als ze op het podium zouden mogen komen, er dan niet bijhoren. Ze hebben alle drie een eigen functie maar ze zouden veel meer samen moeten doen. De Commissie is God de Vader niet. Zonder de werkgroepen van het ANV was van die conferentie in Gent geen sprake geweest.

- Een Nederlands-Vlaams cultureel themakanaal. Bent u daarvoor?

Vierkant voor! Voor een eigen Frans-Duitse Arte. Maar dan wel een Arte. Supergroot, omvangrijk of klein, het maakt me niets uit. De betekenis van zo'n Nederlands-Vlaams cultureel themakanaal kan nauwelijks overschat worden. Wij moeten dat nieuwe medium onverwijld in de steigers zetten. De meningen daarover zullen uiteraard ook botsen maar zo'n omroep is niet onmogelijk. Het is - en ik hoop dat ik niet vloek in de kerk - een verfrissend alternatief voor ons verdiepend net Canvas en voor het vernieuwend culturele derde Nederlandse net. Ik durf dromen dat het sneller gebeurt dan we geneigd zijn te denken.