Neerlandia. Jaargang 104

[p. 33]

De Ferdinand Snellaertprijs voor Wim Couwenberg
• Marianne van Scherpenzeel

In het bijna 25-jarige bestaan van de Ferdinand Snellaertprijs is die prijs voor de allereerste keer toegekend aan een auteur uit Nederland, een ‘Noord-Vlaming’ - om het maar eens parallel met het begrip ‘Zuid-Nederlander’ te formuleren, aldus juryvoorzitter dr. Yvo Peeters.

Op 6 april 2000 ontving Wim Couwenberg in het Vlaams Huis in Brussel de Ferdinand Snellaertprijs 1999. Het juryverslag vermeldt dat de prijs voor de periode 1997-1999 is toegekend naar aanleiding van Couwenbergs boek Nederland en de toekomst van Vlaanderen, waarin de auteur onder meer pleit voor een ruimere belangstelling voor en een grotere betrokkenheid bij de Vlaamse ontvoogdingsstrijd vanwege Nederland. Tevens wil de bekroning waardering uitdrukken voor de gehele academische loopbaan van prof. dr. S.W. Couwenberg. Daarin neemt de bestudering van nationalisme, supranationalisme, natievorming en staatsvorming een belangrijke plaats in. Bovendien heeft de gelauwerde bij die wetenschappelijke arbeid steeds de nodige aandacht gehad voor de maatschappelijke en politieke evolutie van. Vlaanderen. Daarmee vormt Couwenberg in de Nederlandse academische wereld een zeldzame uitzondering.

Peeters belichtte in zijn laudatio verschillende kanten van de persoon Couwenberg. Couwenberg begon zijn loopbaan als journalist in 1951, o.a. bij de Maasbode. En ondanks het feit dat hij beroepsmatig andere dingen is gaan doen in het leven, is Couwenberg altijd schrijver gebleven. Hij kan

W. Couwenberg (I.) en J. Dedeurwaerder
(foto G. Logie)

schrijven voor een ruim publiek: hij heeft, naast de kwaliteit van wetenschappelijke precisie, ook de communicatieve kwaliteiten van iemand die er belang aan hecht dat de boodschap overkomt, Hij zet zich ondertussen al bijna 40 jaar in voor Civis Mundi en publiceert daarnaast in vele andere tijdschriften. Peeters prees in dat verband ook Couwenbergs betrokkenheid bij het tijdschrift Neerlandia (als voormalig hoofdredacteur en momenteel actief redactielid). Ook daar komt zijn belangstelling voor de Nederlandse taal en de Nederlandstalige cultuur in het algemeen tot uiting.

Peeters memoreerde verder nog het feit dat Couwenberg ook politiek actief was, o.a. als gemeenteraadslid van Rotterdam, en het feit dat Couwenberg directeur was van het Oost-West Instituut, voordat hij verbonden werd aan de juridische faculteit van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij belichtte de persoon voorts vooral vanuit diens belangstelling voor zaken als volk, staat, nationaliteit en nationalisme. Hij deed dat aan de hand van verschillende boeken van Couwenberg, o.a. Herlevend nationalisme (1967), De Nederlandse natie (1981) en uiteraard het bekroonde boek, Nederland en de toekomst van Vlaanderen (1998).

Een antwoord om in de sfeer te blijven: taal en de nationaal-culturele identiteit

Uiteraard volgde na zoveel woorden van lof een dankwoord. Couwenberg gaf daarin om te beginnen blijk van

[p. 34]

een gezonde nieuwsgierigheid: ‘Als ik de Ferdinand Snellaertprijs mag ontvangen, wit ik wet eens heel precies weten wie of wat die Snellaert was!’ Gelukkig voor wellicht mede-onwetenden in het gehoor citeerde Couwenberg uit de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Daarin wordt Snellaert gekarakteriseerd als een zelfstandig denkende en verlichte geest en een beginselvast en strijdlustig Nederlander die in de vorige eeuw als voorman van de jonge Vlaamse Beweging een leidinggevende rol heeft gespeeld in de culturele en potitieke bewustmaking van Vlaanderen. Couwenberg beschouwde het als een bijzondere onderscheiding een prijs in ontvangst te mogen nemen die verbonden is met het streven en het werk van die prominente en inspirerende Vlaamse voorvechter, die bovendien een van de stichters was van ‘De Tael is gan(t)sch het Volk’.

Met dat idee van ‘de taal is gans het volk’ als sleutelbegrip stapte Couwenberg over op het thema van de nationaal-culturele identiteit, met name in relatie tot de actuele multiculturele problematiek. Hij benaderde dat thema vooral van de twee kanten van nationaal-culturele identiteit. In nationaal verband duidt het idee op culturele integratie. In internationaal verband is het de expressie van culturele pluriformiteit en legt het derhalve nadruk op datgene wat mensen onderscheidt.

De nationaal-culturele identiteit: de Nederlandse situatie

Is het verwonderlijk dat het dankwoord van Couwenberg uitgroeide tot een boeiende lezing, waarin hij o.a. de evolutie van de situatie in Nederland vanaf 1960 tot heden schetste, met daaraan gekoppeld zijn eigen visie op het geheel?

Voor Couwenberg staat in de nationaal-culturele identiteit de taal voorop. Met de dichter Gerrit Komrij zegt hij: ‘Ik woon in de taal.’ In de Nederlandse situatie echter heeft het nationale beset in hoofdzaak een staatkundige signatuur en is de culturele component zwak ontwikkeld.

Als oorzaak voor die zwakke culturele component ziet Couwenberg de diep gewortelde verzuilingstraditie, waardoor men in Nederland moeite had een gemeenschappelijke culturele identiteit te erkennen. Wat de Nederlanders vroeger vooral bond, was van zuiver negatieve aard: de erkenning van ieder, in zijn bijzondere eigen aard, en dus het afwijzen van elke poging om ander één noemer te brengen hetgeen de mensen bindt.

Sinds het einde van de jaren 60 is Nederland in versneld tempo ontzuild geraakt. Tegelijk kwam het denken in termen van nationaal-culturele identiteit in de taboesfeer als gevolg van de culturele revolutie van die jaren. Nederland is in zekere mate een multiculturele samenleving geworden, niet alleen in religieus- en regionaal-cultureel opzicht maar ook in etnisch-culturele zin.

De hoofdbrok van Couwenbergs betoog was gewijd aan de vraagstelling hoe de nationaal-culturele identiteit zich moet verhouden tot die nieuwe etnisch-culturele pluriformiteit en aan een pleidooi voor een wederzijdse aanpassing van autochtonen en allochtonen. Overigens begreep Couwenberg die aanpassing wel in die zin dat de allochtonen zich meer zouden moeten aanpassen dan omgekeerd, o.a. door de Nederlandse taal te leren en door principieel respect op te brengen voor de basiswaarden en basisnormen van de samenleving, zoals die verankerd zijn in de nationale rechtsorde.

Daarbij kwamen uiteraard zaken als inburgeringsprogramma's en Nederland als multiculturele samenleving aan de orde. In zo'n samenleving bestaan subculturen van religieus-, regionaal- en etnisch-culturele aard maar het gaat tevens om een samenleving die overkoepeld wordt door een gemeenschappelijke Nederlandse cultuur en waarin de gemeenschappelijke taal het Nederlands is.

Uitgangspunt: de taal

En daarmee loodste Couwenberg zijn gehoor weer naar het uitgangspunt: het belang dat hij in zijn opvatting van de Nederlandse culturele identiteit hecht aan de Nederlandse taal. Vandaar ook dat hij zich sinds lang betrokken voelt bij de Vlaamse strijd voor handhaving van de Nederlandse taal in België, eerst als actief lid van het Algemeen Nederlands Verbond en daarna als lid van het Nederlands-Vlaamse Comité voor Buitenlands Cultureel Beleid en als lid van de Orde van den Prince. In al die verbanden wordt gewerkt aan het smeden van een hechte culturele coalitie tussen Nederland en Vlaanderen. Die coalitie is volgens Couwenberg hard nodig als we als Nederlandstalige cultuur willen overleven in een wereld die in de ban raakt van een snelle internationalisering en globalisering. Couwenberg meent het als hij zegt: ‘Ik vind het een formidabele prestatie dat Vlamingen erin geslaagd zijn de Nederlandse taal in België in stand te houden tegenover de overweldigende druk van de Franstalige cultuur en het streven van die kant om heel België te verfransen. Nederlanders missen helaas die Vlaamse taalfierheid. Ze hebben de Vlamingen dan ook heel hard nodig om hun taal in de Europese Unie in stand te houden tegenover het natuurlijke overwicht van de grote talen, in het bijzonder het Engels en het Frans.’

Is er een aardiger compliment denkbaar als conclusie van een Nederlander tegenover zijn Vlaamse gastheren en schenkers van de Ferdinand Snellaertprijs in het Vlaams Huis in Brussel?