Neerlandia. Jaargang 104

[p. 29]

Taal
Van Ekelsbeke tot Emden
De naam van onze taal
• Els Ruijsendaal

De taal

Is er een mooier onderwerp voor een taalrubriek dan de naam van onze gezamenlijke taal? Toch is nu juist het ontstaan van de naam van onze taal niet zo eenvoudig te beschrijven en ik wilde maar dat deze aardige gedachte niet in me opgekomen was. Toch doe ik een poging in kort bestek enkele benamingen van onze taal, nu Nederlands geheten, te verduidelijken. In een menggebied van volken als de Lage Landen steeds zijn geweest, is het niet gemakkelijk vast te stellen welke talen of dialecten in dat gebied gesproken werden, en toch kunnen we alleen tegen die achtergrond zien hoe de naamgeving tot stand kwam.

In de lagere-schoolboekjes leerden wij nog eenvoudigweg dat de Friezen in het noorden huisden, de Saksen in het oosten en de Franken in het zuiden. Vooral de laatste twee benamingen staan echter voor verzamelingen van allerlei Germaanse volkjes, die ook in de Overlanden (Duitsland) verblijf hielden, vandaar dat men voor onze streken de benaming Neder-Saksen en Neder-Franken hanteert.

Het taalbeeld stemt daarmee wel zo'n beetje overeen, waarbij er aan de kust een eigen geluid te beluisteren viel.

Na de ineenstorting van het Romeinse rijk, ongeveer begin vijfde eeuw, kwam er heel veel beweging in dit gebied. De Franken breidden hun invloed uit naar het zuidwesten, naar (Noord-)Frankrijk dus - vandaar de naam Frankrijk. De Saksen bleven deels op het vasteland (noordoostelijk en westelijk tot de IJssel) en staken deels over naar Engeland (vandaar de naam Angelsaksen). De Friezen rukten op naar het zuiden, tot aan de grote rivieren en westelijk zelfs nog veel verder.

Tussen de zesde en negende eeuw vormen de verschillende dialecten en talen uiteindelijk twee taalblokken, aan weerszijden van een taalgrens die de overloop vormde van de Romanen en geromaniseerde Germanen (Fransen) enerzijds en de Franken anderzijds. Onnodig te vermelden dat die taalgrens dwars door het huidige België liep, maar dan wel zuidelijker dan nu het geval is, dus ook dieper door Noordwest-Frankrijk.

Het ‘Frankische’ taalgebied, dat zich inmiddels had uitgebreid tot aan de kust en tot in Utrecht, kwam onder druk te staan: in het westen raakte het geromaniseerd, in het oosten onderging het de Hoogduitse klankverschuiving. Wat restte, was uiteindelijk het Nederfrankisch, ruwweg gesproken in het gebied tussen het Rijnland en de kust, en achteraf ongeveer te bestempelen als Oudnederlands.

In de Middelnederlandse periode, na 1150, werd het taalgebied steeds groter en in de vijftiende eeuw sloten ook de noordoostelijke gewesten zich nadrukkelijker aan bij de Nederlandse schrijftaal.

En daarmee stond het algemeen-Nederlands in de startblokken.

De naam

Menige taal krijgt een benaming van buitenaf of vanuit een contact met de naaste omgeving. Zo noemden de Fransen de taal die zij in de (zuidelijke) Nederlanden hoorden, flamand, naar het graafschap Vlaanderen, en die naam werd gaandeweg als Vlaams ook door de Nederlandssprekenden gebruikt. Maar ook de sprekers zelf spreken over hun taal en geven de taal dan een naam of duiden haar aan met ‘volkstaal, eigen taal’. In onze streken gebeurde dat met het woord theudiska = (taal) van het volk (tegenover het Latijn). In de Middeleeuwse dialecten werd theudiska in het oosten duutsc (duyts) en in het westen dietsc (diedsch). In het latere Duitsland sprak men eveneens van theudiska als teutsch, deutsch. Beide gebieden werden wel onderscheiden met ‘hoog-’ en ‘neder-’, maar een duidelijk onderscheid tussen het latere Nederlands en Duits werd in de 16^de en 17^de eeuw nog niet zo gemaakt. Aangezien de Engelsen in die tijd nogal wat met de Hollanders te schaften hadden, was en bleef hun aanduiding voor onze taal Dutch. Wij spraken toen volgens onszelf inderdaad Duits en ter onderscheiding van het Hoogduits weldra Nederduits.

Toen in 1584 de oudste complete grammatica Nederlands verscheen, heette deze dan ook Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). In het voorwoord daarvan wordt overigens ook nog van ‘onze alghemene Duytsche

[p. 30]

taal’ gesproken, waarmee in die tijd ook nog steeds het geheel aan Nederlandse en Duitse dialecten werd bedoeld. Voor het Duits reserveerde men in die tijd gewoonlijk de aanduiding Hooghduyts.

Dit ‘hoog-’ en ‘neder-’, en de aanduiding Nederduits voor het Saksisch in Nederland en Duitsland, zullen er wel de oorzaak van zijn dat de Duitsers nog wel eens de neiging hebben het Nederlands als een dialect van het Duits te zien, wat natuurlijk even waar is als de bewering dat het Duits een dialect van het Nederlands is.

Nederduits werd in ieder geval gaandeweg de in het noorden gebruikelijke aanduiding van de volkstaal van de Lage Landen of Nederlanden en is dat lang gebleven, al zien we al in de eerste helft van de zestiende eeuw daarnaast Nederlands opkomen, eerst met ‘tale’ of ‘sprake’ erbij (‘nederlantsche tale’, 1518), al spoedig ook zelfstandig. De Bijbelvertaling, zo besloot men tijdens de Dordtse synode in 1618, moest in goet Nederlandsch.

Een aantal titels van grammatica's en taalboekjes door de eeuwen heen geeft een aardige indicatie over de geleidelijke evolutie naar de huidige benaming.

14^de eeuw	Livre des Mestiers/Bouc vanden Ambachten: flamenc - Vlaemsch
1495	Vocabulair pour apprendre Latin, Romain et Flameng.
1530	Table manners. (inc.) Englysshe. frenche.
	Dutche.
1530	en volgende decennia: Noël van Berlaimont: Vocabulaer in... Duytsch, Walsch,... ende Hoochduytwsch.
	3045 Joas Lambrecht: Néderlandsche spellijnghe.
1568	[Johan Radermacher]: Voorreden vanden noodich ende nutticheit der Nederduytscher taelkunste
	4629 Twe-spraeck vande Nederduitsche letterkunst.
1586	Simon Stevin: Uytspraeck vande weerdicheyt der Duytsche tael.
1586	Thomas Basson: ... Netherdutche...
1628	Samuel Ampsing: Nederlandsch tael-bericht.
	6275 The English schole-master... Dutch tongue... Neder-duytsche taele.
1688	Philippe la Grue: Nouvelle grammaire Flamande - Nieuwe Nederduitsche spraakkonst.
	7981 A. Moonen: Nederduitsche spraakkunst.
	9722 [J.C. Cuno] Neue Holländische Grammatica.
	11463 C. Folqman: Grammatica Hollandeza.
1757	B. Janssens: Verbeterde Vlaemsche spraeken spel-konste
	13256 L. van Bolhuis: Beknopte Nederduitsche spraakkunst.
	15082 W. Bilderdijk, Nederlandsche spraakleer.
	16928 W.G. Brill, Hollandsche spraakleer.
Vuylsteke:	Vlaemsch of Nederduits

Het Hollands werd en wordt sinds de 17^de eeuw bij uitbreiding bedoeld als Nederlands. De laatste jaren hoort men het wat minder, maar daarvoor was het betrekkelijk gewoon om, in of over Nederland sprekende, naar de taal met ‘Hollands’ te verwijzen. In de Republiek en in sommige opzichten tot vandaag de dag heeft de provincie Holland steeds een centrumpositie bekleed en wat is gemakkelijker dan een deel voor het geheel te nemen? Men ziet deze benaming van het Nederlands dan ook in veel landen terug.

Hollands en Vlaams zijn de gemoedelijke benamingen van het Nederlands in Nederland en in Vlaanderen gebleven. In het buitenland beweegt de benaming van het Nederlands zich de laatste tijd naar ‘Nederlands’: la langue néerlandaise, die niederländische Sprache, la lingua nederlandese, ze rukken op in het vreemde-talenonderwijs en in de officiële presentatie van de taal, en ze maken het Hollands en Vlaams tot een interne aangelegenheid. Het Nederlands in Europese context is daar alleen maar mee gediend.