Neerlandia. Jaargang 104

[p. 25]

Geschiedenis
Een smalle brug
Kennis, commercie en de Nederlandse aanwezigheid in Japan 1600-1856
• Bart Schmitz

‘Leiden viert relatie met Japan in de hoop goed garen te spinnen’ was de wat schampere kop van een artikel in het Leidse Nieuwsblad over de herdenkingsactiviteiten rond de komst van Von Siebold in 1830 met zijn grote verzameling ‘Japonica’. De commercie had wel een erg duidelijke hand in deze lokale variant van de grote ‘Japan-Nederland 400 jaar’ activiteiten vond de krant. Maar is dat nu zo vreemd? Misschien wel als je in andere kranten weer leest over het grote belang dat in Japan aan de invloed van de ‘Orando no kakehashi’, ofwel ‘de Hollandse brug’ in de ontwikkeling van de Westerse wetenschap in Japan wordt gegeven. Hoe zat het eigenlijk met die Nederlandse aanwezigheid in Japan?

Het was in 1600 dat ‘De Liefde’ als eerste Nederlands schip namens de Verenigde Oostindische Compagnie voor de ree van Nagasaki verscheen. Dat was bepaald niet de bedoeling. Van Japan was nog weinig bekend en wat er aan berichten uit het geheimzinnige eilandenrijk kwam, was weinig bemoedigend. Voor 1600 hadden vooral de Portugezen het Westen in Japan vertegenwoordigd, maar deze vertegenwoordiging stond al geruime tijd onder grote druk. Veertien jaar eerder, in 1584, had de Japanse keizer zich nadrukkelijk tegen elke vorm van christendom gekeerd. Niet helemaal ten onrechte vreesde hij de invloed van het christendom op de cultuur van zijn land. Langzaam werd het de nieuwe bekeerlingen en hun beschermheren onmogelijk gemaakt in Japan hun geloof uit te oefenen. Hoe zou de keizer reageren op een schiplading weer andersoortige christenen?

Anders waren ze zeker. Tot tevredenheid van de keizer bleken de ‘roodharige barbaren’ het met de christelijkheid niet al te nauw te nemen. Bovendien was het duidelijk geen opzet geweest die ‘De Liefde’ naar Japan had gebracht. Een felle storm had het schip uit de koers gedreven en het zo ernstig beschadigd dat het in Japan zou blijven. Verschillende leden van haar bemanning schopten het daar al snel tot hoge posities aan het hof of gingen er aan de slag als zelfstandig handelaar. Bijna tien jaar ging voorbij voordat de VOC op hun verzoek eens een echte handelsvloot in de richting van het afgelegen Japan wou sturen.

Terwijl de positie van de inlandse christenen gaandeweg slechter werd, verdween ook de invloed van hun beschermheren in Japan, de Spaanse en Portugese handelshuizen. Dit was de VOC niet ontgaan. Van twaalfjarige bestanden had men in de Oost niet zoveel last en een mogelijk concurrentievoordeel ten opzichte van de aartsrivaal zou mooi meegenomen zijn. Voor een sterkere handelspositie wilde men best de statenbijbels op de schepen laten. Toen in 1639 tenslotte alle christenen uit Japan gezet werden en dus ook alle buitenlandse handelshuizen werden verdreven, werd voor de pragmatische Nederlanders een uitzondering gemaakt. Met hun scheepsgeschut hadden zij immers op verzoek van de keizer zelf wat christelijke opstandelingen beschoten? Eén streng bewaakte handelspost van deze westerlingen zou nog worden toegestaan.

Delirium en verveling

De handelspost van de VOC in Japan heette Deshima en was gehuisvest op een klein kunstmatig eilandje voor de kust van Nagasaki. Oorspronkelijk opgetrokken voor het gewantrouwde Portugese handelshuis, was het er klein en weinig comfortabel. Een gebogen rechthoek met één straat, rechte huizen, een klein pleintje met vlaggenstok en wat tuintjes voor de kweek van handelsgewassen. Hooguit twintig Nederlandse mannen werd er getolereerd om hun handelswaar, maar bijna letterlijk behandeld alsof ze een besmettelijke ziekte hadden. Die ziekte heette christendom en op het handhaven van de quarantaine werd streng toezicht gehouden. Bijbels en andere religieuze werken moesten bij aankomst onmiddellijk worden afgegeven en christelijke feestdagen mochten niet worden gevierd. Ook op Deshima stonden de handelaren onder voortdurende controle van Japanse wijkmeesters en officiële spionnen. Bovendien stond de uitgang onder permanente bewaking van de keizerlijke garde.

Hoe hield dit kleine groepje handelaren het uit op de kleine handelsgevangenis van Deshima? Voor de meesten van hen was het simpel. Ze zaten hun tijd uit en wachtten op

[p. 26]

de jaarlijkse terugkeer van de Indische schepen. Hun afleiding zochten ze in de drank en de gereguleerde liefde van de ‘oranda-yuki’, de Japanse courtisanes. Maar voor een paar uitzonderlijke inwoners van Deshima, had Japan meer te bieden dan een delirium en veel verveling.

Hofreizen

Behalve de directe handel met Japan, waarvan de opbrengst door alle vervoerskosten tegenviel, had eerst de VOC en later de Nederlandse overheid die Deshima in 1817 overnam, nog andere ijzers in het vuur. Met de uitgebreide kweektuinen en velden van Java in het achterhoofd zag men er op toe, dat er meestal mannen met voldoende botanische kennis op het eiland waren. Vaak was het de arts van de handelspost die als extra opdracht kreeg meer informatie over het eiland bijeen te brengen, soms het hoofd van de handelspost zelf. Veel van hun informatie kregen ze door uitwisseling van kennis met de geïnteresseerde Japanse wetenschappers. Vooral de westerse boeken waren zeer in trek en leidden alleen al tot revolutionaire veranderingen in de Japanse kunst. De kennis van het Nederlands was onder de Japanse wetenschappelijke elite dan ook wijdverbreid. Omdat de westerse ideeën alleen via Deshima het land binnenkwamen had het Nederlands zich in Japan ontwikkeld tot ‘het Latijn van het Oosten’.

Elke vier jaar ging het hoofd van de Nederlandse handelspost op audiëntie bij de Japanse keizer, waarbij hij drie metgezellen mocht meenemen. Lange voorbereidingen waren nodig voor deze reis die ruim 600 kilometer over land en 400 over zee voerde naar het keizerlijke hof te Edo. Omgeven door een gevolg van tientallen dragers en een gewapend escorte werden de Hollanders per draagstoel vervoerd. In de hoofdstad Edo aangekomen, werden na lange onderhandelingen de handelsovereenkomsten voor de komende periode vastgesteld. In de wandelgangen kon de Nederlandse onderzoeker tegelijkertijd kennis maken met de Japanse wetenschappers aan het hof. Informatie die anders streng verboden was, werd zo toegankelijk.

Indiana Jones

Een dergelijke onderzoeker was Von Siebold. Hij nam zijn opdracht om informatie over land, volk en mogelijke handelsgewassen van Japan te verzamelen bijzonder serieus. Met het enthousiasme van een goudzoeker wist hij in vier jaar tijd een enorme collectie ‘Japonica’ bijeen te krijgen. Von Siebold was een schilderachtige figuur, een ‘Indiana Jones’ van de negentiende eeuw. Bij hoge uitzondering wist hij al snel toestemming te krijgen Deshima regelmatig te verlaten om een kleine kliniek voor Japanse zieken wist op te richten bij Nagasaki. Zijn werk als arts wist hij goed te combineren met de beschrijvingen van flora, fauna en sociaal-politieke verhoudingen van Japan. De handelsgewassen was hij ook niet vergeten. Von Siebold wist de eerste theeplanten naar Java te verschepen. In Nederland zou hij later de pioenroos en de hydrangia en de blauwe regen introduceren. Als vanzelfsprekend ging hij ook mee op de reis naar het hof van de keizer.

Maar in zijn enthousiasme nam hij daar wel erg grote risico's. Gedreven door zijn verlangen ‘het interessantste land ter wereld te onderzoeken, waarin zo weinige Europeanen toegelaten waren’ had hij in Edo ook strategisch belangrijke landkaarten en andere verboden informatie verzameld. De gevolgen waren vreselijk. Von Siebold zat enige maanden gevangen in Nagasaki en van zijn Japanse vrienden en contacten overleefden verschillende de Japanse justitie niet. Uiteindelijk werd hij zelf veroordeeld wegens hoogverraad en moest hij zonder zijn Japanse vrouw en hun dochter het eiland verlaten.

Met het vertrek van Von Siebold veranderde er voor de Nederlanders op Deshima verder weinig. De meesten waren waarschijnlijk blij toe de telkens overwerkende Von Siebold te zien vertrekken. Maar voor Japan werden de internationale verhoudingen steeds ongunstiger. Het waren de hoogtijdagen van het Europese imperialisme. Aziatische landen die de invloed van het Westen meenden te kunnen isoleren en te beheersen op een eiland met een smalle brug werden al snel niet meer getolereerd. In het kader van de internationale vrijhandel schoot een Amerikaans vlooteskader in 1856 het zelfgekozen isolement van Japan aan flarden.

Commercie als de motor van de herdenking ‘Nederland-Japan’? Het lijkt een duidelijke constante. De Nederlandse aanwezigheid in Japan was tenslotte een handelsaangelegenheid en de kennis die daarbij verzameld was, werd vooral voor de handel gebruikt. Maar uiteindelijk heeft de interesse voor land en volk van onderzoekers als Von Siebold er wel toe geleid, dat nog steeds in de Leidse musea een ontzagwekkende collectie Japanse geschriften en voorwerpen ligt, die anders verdwenen was. Misschien hebben kennis en commercie elkaar uiteindelijk wel nodig.