Neerlandia. Jaargang 104

[p. 23]

Literatuur
Karl May in Zuid-Afrika?
• Frits Kat

Met een collega was ik meer dan tien jaar geleden op weg van Dresden naar Berlin, Hauptstadt der DDR. In het plaatsje Radebeul, iets buiten Dresden, bleek zich tot onze grote verbazing een Indianenmuseum te bevinden. Het verband tussen de DDR en Indianen was ons niet duidelijk. Alleen een bezoek aan het museum kon opheldering verschaffen. Al spoedig werd duidelijk, dat Radebeul de geboorteplaats was van Karl May, de schepper van Winnetou en Old Shatterhand. Zonder ooit een voet in Noord-Amerika gezet te hebben heeft Karl May voor talloze mensen, niet alleen in Duitsland, een volstrekt geïdealiseerd beeld van de Indianen geschetst. Zelf heb ik heel wat van zijn boeken ademloos uitgelezen. Diepe droefenis was er uiteraard bij de dood van Winnetou. De wat vreemde omstandigheden bij zijn dood: het zingen van het Ave Maria in het Duits midden in de prairie van Noord-Amerika en de laatste zin van het Apache opperhoofd: ‘Schar-li, ik geloof aan den Heiland, Winnetou is een christen, vaarwel!’ zijn bij mij als Indianenfreak niet overgekomen als ongeloofwaardig.

Karl May heeft zijn reisavonturen in de gevangenis geschreven. Het was dus boeiend om te zien welke kunstgrepen de DDR-autoriteiten hadden moeten toepassen om May te kunnen opvoeren als progressieve voorloper bij de reconstructie van het verlenen. Het bleek simpeler te zijn dan verwacht. May had zich bezondigd aan proletarisch winkelen en kon dus moeiteloos ingepast worden in de cultuurgalerij van Duitse arbeiders- en boerenstaat. Karl May heeft gebruikmakend van zijn literaire kwaliteiten een sterk geïdealiseerd beeld van de Indiaan als een ‘Goede Wilde’ gecreëerd, zonder ooit een Indiaan gezien te hebben of ter plekke te zijn geweest.

In Nederland is het beeld van de Boeren in Zuid-Afrika lang bepaald geweest door de boeken van de amateur-historicus Louwrens Penning. In tegenstelling tot Karl May is Penning een paar jaar voor zijn dood wel ter plekke geweest. Een ander groot verschil met May is dat Penning geen grensoverschrijdende literaire pretenties had. Hem ging het er slechts om de hand Gods te laten zien in de geschiedenis. Penning heeft gedurende zijn leven (1854-1927) ongeveer twintig boeken geschreven over zijn geliefde Zuid-Afrika. Het leeuwendeel van zijn werk over de strijd der Boeren voor ‘vrijheid en recht’ is geschreven rond 1900. Hij stond sterk onder de invloed van de ‘klokkenluider der kleine luyden’, Abraham Kuyper, die zijn sympathie voor de zaak der Boeren in zijn blad De Standaard niet onder stoelen of banken stak. Zuid-Afrika, aldus Kuyper, was het land van de Boeren waarin zowel voor de Britse indringers als de negers een ondergeschikte rol was weggelegd. Gaf het bijbelboek Genesis niet duidelijk de positie van de zonen van Cham aan? Net als Karl May schiep ook Penning zijn mythe. Hij plaatste de godvruchtige Afrikaner, die zich moest handhaven in de harde wereld van ‘wrede kaffers, trouweloze kleurlingen en goddeloze whiskeyzuipende Engelsen’ op een voetstuk.

Godvruchtige Boeren

Het leek me een aardig idee om op oudere leeftijd nu eens een paar romans van Penning te gaan lezen. Ik heb me beperkt tot drie romans, die rond de eeuwwisseling - voor en net na de Boerenoorlog - geschreven zijn. Ze zijn uitgegeven in omnibusvorm door uitgeverij La Riviere & Voorhoeve in Den Haag. Het gaat om De ruiters van Afrika (1898), De overwinnaar van Nooitgedacht (1903) en De kolonist van Zuid-Afrika (1904). In de eerste roman speelt de kwestie van de Uitlanders en de Jamesonraid een belangrijke rol. Penning meende dat niet de bloei van de Republiek de Uitlanders aantrok, maar het goud. Indien ze daarvan genoeg hadden, dan gingen ze weer terug naar Oud-Engeland. Hiermee gaf hij impliciet aan niets te voelen voor het verlenen van kiesrecht aan de Uitlanders. De Jamesonraid was een eigenmachtige actie tijdens de jaarwisseling van 1895-1896 om Johannesburg te veroveren. Het heeft Penning in het verre Nederland vol verontwaardiging naar de pen doen grijpen om verslag te doen van de edele strijd der Godvruchtige Boeren voor vrijheid en recht. Hij laat de Jamasonraid een rol spelen door een conflict te creëren tussen een vader en een zoon. De zoon heeft

[p. 24]

de euvele moed gehad zich aan te melden voor de Jamesonraid en heeft zich dus in dienst gesteld van een van Pennings bad guys: Cecil Rhodes, die opgevoerd wordt als ‘de grote Napoleon van Kaapstad’ en als ‘de vijand van de Afrikaners’.

In het boek wordt het probleem van een huwelijk tussen een Afrikanerdochter en een Engelsman (Roodbaatje) aan de orde gesteld. Zij is een ‘dochter van Emigrant-Boeren, hij een zoon van Cromwells rondkoppen’. Ondanks hun liefde voor elkaar is de kloof natuurlijk te groot. Penning moet dus om een noodzakelijk happy end te construeren de Engelsman een proces van bewustwording en inkeer laten doormaken. Het Roodbaatje komt dan tot het inzicht dat het perfide Albion uit is op onderwerping van de Transvaalse Boeren. Daar wil hij niets mee van doen hebben. Hij verbreekt dan zijn banden met zijn roots door het portret van Cecil Rhodes te verscheuren en wil de ‘eer van Oud-Engeland’ redden door aan de zijde van de Boeren het gevecht in te gaan. Het is duidelijk: het Roodbaatje is voldoende omgeturnd om zijn bruid waardig te zijn.

In het boek Overwinnaar van Nooitgedacht wordt verhaald van de zege op de Engelsen bij genoemde plaats. Uiteraard was dit geen eigen verdienste, omdat ‘de Here ons de overwinning gaf.’ Het was het bewijs dat ‘Hij nog in genade aan ons volk gedenkt.’ Bij monde van een stokoude grijsaard wordt de Boeren een spiegel voorgehouden. Zij dienden vreemde goden en vergaten onze Weldoener. De Here God liet het machtige volk van de eilanden in het Hoge Noorden op ons los omdat wij wel wisten dat de Kaffers goedkope arbeidskrachten waren maar wij vergaten dat zij onsterfelijke zielen hebben. Ons volk werd dus gekastijd vanwege zijn misdaden. Wat Winnetou was voor Karl May, was de romanfiguur Wessels voor Penning. Aan hem en zijn familie wijdde Penning vijf romans, die bekend en geliefd werden als de ‘Wesselsserie’ en die tot in het begin van de jaren tachtig in herdruk verschenen.

Toekomstvisioen

Het beeld van de zwarte bevolking is niet gunstig bij Penning, maar op elke regel is uiteraard een uitzondering. In dit geval gevormd door Moortje(!), de hondstrouwe bediende van Louis Wessels. Zijn beschrijving van deze Hottentot is- zacht gezegd - niet meer van deze tijd: ‘Dit lelijke schepsel met zijn buitensporige hoofd, dit wandelende geraamte in een zwarte huid, die bij dezen Hottentot evenals bij de rinoceros in plooien naar beneden hangt, heeft (...) getoond dat hij de speurzin bezit van een goed gedresseerde hond, of liever dat wonderbaarlijke instinct, dat men bij vele kleurlingen vindt, en dat hen met onfeilbare zekerheid een draad doet volgen, die voor het oog van Jafeths kinderen volkomen onzichtbaar is.’

Ook als hij in 1924 voor de eerste keer in zijn leven een bezoek brengt aan Zuid-Afrika, uit hij zich pessimistisch over een verbetering van de sociale positie van de zwarten. Jafeth zou enerzijds door zijn intellectuele aanleg steeds een meerdere blijven van Cham, anderzijds vormden heer en knecht toch een eenheid in verscheidenheid. Veel later, na de Tweede Wereldoorlog, zou dit soort denken officieel gesanctioneerd en uitgedragen worden in Zuid-Afrika door de Nattionale Partij.

Toch had Penning zich al in De ruiters van Afrika gewaagd aan een toekomstvisioen, uitgesproken door een oude Voortrekker: ‘Ik zie een groot volk, niet opgesloten tussen de Vaal en de Limpopo, maar zich uitstrekkend van de Tafelbaai tot aan de steile oevers van de Zambezie, een volk van Hollands-Afrikaanse stempel, een machtig en heerlijk volk, groot in de raad der volken-; een schild voor de zwakke, een toevlucht voor de verdrukte-; een fiere, koninklijke eik, die zijn schaduw uitspreidt over een half werelddeel-; ik zie uw toekomst, mijn volk, zo gij vasthoudt aan de God uwer vaderen, schitteren en blinken als de nieuwe dag, wanneer hij glanzend aanbreekt over de heuvelen en valleien van ons Afrika!’ (blz. 178).

In De kolonist van Zuid-West-Afrika schildert hij uitgebreid de ellende in een opvangkamp. Aan de Opperste Rechter zullen Victoria, Cecil Rhodes, Chamberlain en uiteraard Kitchener verantwoording moeten afleggen. Penning stelt dat Chamberlain zich ‘jarenlang als een droevig wrak zal rondslepen’. Voor Kitchener ‘de schepper van de moordkampen’ had Penning een dood ‘in een vreselijke stormnacht op zee’ in gedachten. Zijn lijk zou nooit gevonden worden en een christelijke begrafenis zou hem niet deelachtig worden.

Na lezing van drie romans is de christelijk-romantische inkleuring van Penning wel voldoende duidelijk. Meer hoeft echt niet. Het is overigens wel een hele overgang van de godvruchtige geïdealiseerde Afrikaner naar de whitetrash in de roman Triomf van Marlene van Niekerk. Het is maar goed dat Penning dat niet meer heeft hoeven mee te maken.