Neerlandia. Jaargang 104

[p. 32]

Media
ANV-Mediaprijzen voor Martine Tanghe en 10 voor Taal
Het Nederlands dat de omroep spreekt
• Margot Bogaards

(foto Daniël Slaman)

Op woensdag 8 maart werden in de Tuinzaal van het immer gastvrije Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam voor de tweede keer de ANV-Mediaprijzen uitgereikt, in aanwezigheid van onder meer Jos Aelvoet, attaché van de Vlaamse Gemeenschap. Laureaten waren dit keer het populaire programma 10 voor Taal en ‘anchor-vrouw’ van het VRT-Journaal, journaliste Martine Tanghe. De journalisten Derk Jan Eppink en Geert van Istendael werden in 1995 met de ANV-mediaprijs bedacht. Het Algemeen Nederlands Verbond wil met die mediaprijzen personen en/of programma's bekronen die zich op een bijzondere manier inzetten voor het behoud en de verspreiding van de Nederlandse taal en cultuur.
Voorafgaand aan de uitreiking, vond een middagprogramma plaats in het teken van ‘Taal en omroep’. De lezingen werden gegeven door VRT-taaladviseur Ruud Hendrickx, door prof. em. A.M. Hagen en door sociolinguïst Hans van de Velde.

Het spits werd afgebeten door Ruud Hendrickx. Hij is de auteur van het VRT-Taalcharter. In die tekst geeft hij richtlijnen en adviezen voor het taalgebruik bij de Vlaamse openbare omroep. In een paar zinnen in dat charter stelt Hendrickx dat, alhoewel de norm voor de omroep de standaardtaal is en blijft, een aantal in Vlaanderen gangbare woorden en uitdrukkingen aan die standaardtaal moeten worden toegevoegd. Het Taalcharter bracht bij de lancering anderhalf jaar geleden een stroom van negatieve reacties teweeg. Men vond onder andere dat het aanzette tot een afwijkend taalgebruik, dat de kloof tussen Noord en Zuid zou vergroten.

Hendrickx ging in zijn lezing in op deze kritiek aan de hand van de vraag of de omroep in taalgebruik een voorbeeldfunctie heeft of niet, en zo ja, wil het die voorbeeldfunctie wel hebben. Dit deed hij onder andere naar aanleiding van het project Taalhantering. Hieruit bleek dat bij de informatieve programma's het Nederlands als zeer correct en van hoge kwaliteit werd beschouwd. In die programma's wordt de VRT dus gezien als een taalvoorbeeld.

Anders ligt het bij de informelere programma's, zoals amusementsprogramma's. In deze programma's wordt de taal minder correct gehanteerd. Er is hier wel vaker sprake van een zogenaamde tussentaal. Tussentaal kenmerkt zich onder andere door een Brabantse uitspraak en verbogen lidwoorden en voornaamwoorden. Hoewel de VRT in princi-

[p. 33]

V.l.n.r. Ruud Hendrickx, Hans Van de Velde, Guido Logie en Anton Hagen (foto Daniël Slaman)

pe tegen het gebruik van tussentaal als presentatietaal is, is dit momenteel nog niet te realiseren. Tussentaal is nu eenmaal aanwezig in de maatschappij en de omroep alleen kan hierin geen verandering brengen. Om te beginnen is dit te wijten aan het onderwijs, waar tussentaal oogluikend wordt toegestaan. Een andere reden is dat presentatoren die populair zijn bij amusementsprogramma's vaak zelf tussentaal hanteren. Om tussentaal te weren is allereerst een mentaliteitsverandering noodzakelijk. Dit is een geleidelijk proces.

Toch is de omroep op vele terreinen actief met de kwaliteit van de taal bezig. Zo ondergaan toekomstige presentatoren een spraaktest, waarvoor maar 5 tot 7% slaagt. Ook houdt de omroep bewust vast aan een conservatieve uitspraak. Hoewel de meeste gehanteerde woorden tot de standaardtaal gerekend kunnen worden en terug te vinden zijn in de Van Dale, zijn bepaalde typisch Belgische woorden toegestaan. In de praktijk gaat het om een paar honderd woorden, nauwelijks 0.2 tot 0,3% van de gehele Van Dale. De VRT spreekt dus grotendeels de algemene standaardtaal met een Belgisch kleurtje en stelt daarmee bewust een voorbeeld aan het publiek. Onder standaardtaal wordt daarbij verstaan de taal die een professional spreekt. De VRT gaat echter niet zover dat het incorrecte termen uit bijvoorbeeld de politiek, die wel algemeen bekendheid genieten, gaat verbeteren. Dit zou onnatuurlijk zijn en soms neemt de omroep dus noodgedwongen verkeerd taalgebruik over.

De VRT is zich kortom heel goed bewust van de verantwoordelijke rol wat taalhantering betreft. Waar mogelijk probeert de omroep verzorgde taal te gebruiken en tussentaal zo veel mogelijk te weren. De omroep stelt het in dit kader dan ook zeer op prijs dat de keuze voor de ANV-mediaprijs is gevallen op Martine Tanghe.

De tweede spreker was prof. dr. Anton Hagen, hoofdbestuurslid van het ANV en hoogleraar- directeur van de Open Universiteit Heerlen. Hagen opende met een anekdote uit onderzoek uit de jaren 70 van prof. Geerts uit Leuven. Daaruit bleek dat destijds het Nederlandse volk van mening was dat het mooiste Nederlands gesproken werd door Mies Bouman. Hierna ging hij in op de recente ontwikkelingen in de woordenschat in Nederland. Er is in Nederland een informalisering van de woordenschat en een toenemend gebruik van vreemde woorden vast te stellen. Als voorbeeld dient het woord ‘balen’. Dit woord, dat van oorsprong afkomstig is uit soldatentaal, is langzamerhand doorgedrongen tot algemene taal, ja zelfs overheidstaal. Het opstijgen van woorden uit de substandaardtaal naar het niveau van de standaardtaal is kenmerkend voor het moderne Nederlands. Dit is deels vergelijkbaar met de Vlaamse taalpolitiek, waarin woorden uit het informele taalgebruik worden toegelaten in de standaardtaal. In Vlaanderen is men echter veel selectiever in wat toegelaten wordt en wat niet. Hagen pleit voor een natuurlijke taal, zowel in Nederland als Vlaanderen. In deze context wordt wel de term ‘Lubberiaans’ Nederlands gebruikt, dat staat voor een eenvoudige en begrijpelijke, niet arrogante taal, ook bij de overheid. Verder ging hij in op het feit dat als iedereen steeds meer de standaardtaal gaat spreken, bijvoorbeeld door de invloed van de televisie, het onvermijdelijk is dat er binnen de standaardtaal meer variatie zal komen. Elk dialect zal bepaalde woorden toevoegen aan de standaardtaal. Dit is een natuurlijk proces.

In Vlaanderen wordt dit natuurlijke proces kunstmatig tegengehouden. Hagen pleit er echter voor dat de dialectwoorden hun plaats krijgen in de standaardtaal zodat mensen zich thuis gaan voelen in de standaardtaal. In die context ging hij ook in op de vraag of de omroepen voorbeelden voor de taal zijn of juist volgers van het gangbare taalgebruik. De commercialisering heeft ertoe geleid dat bepaalde omroepen zich als volgers zijn gaan gedragen. Omroepen, zoals bijvoorbeeld Veronica, willen door

De geukkige winnaars. (foto Daniël Slaman)

[p. 34]

bepaald ‘volgend’ taalgebruik bepaalde doelgroepen, meestal jongeren, aanspreken. Toch valt het, vaak gehekelde, gebruik van Engelse woorden door de omroepen best mee. Tegenwoordig is in Nederland zo'n 10% van de woordenschat afkomstig uit het Engels. Gelet op het feit dat de Nederlandse taal doordrenkt is van Franse en Latijnse begrippen, valt dit erg mee. De Engelse woorden worden met name toegepast in de context van beroepen (sales manager etc.) en reclame. Opvallend is dat, hoewel personeelsadvertenties in het Engels gesteld lijken te zijn, ze vaak slechts een Engelse slogan hebben, waarna keurig de details in het Nederlands volgen. Kortom, de slogans zijn in het Engels maar de daadwerkelijke communicatie is in het Nederlands. Bovendien tast de aanwezigheid van Engelse woorden op geen enkele manier de Nederlandse syntaxis aan. Engelse woorden worden volgens Nederlandse regels vervoegd (faxen-gefaxt). Daarom is de aanwezigheid van Engelse woorden in de taal niet zo alarmerend als vaak aangenomen wordt. Terwijl in Nederland de opmars van het informele taalgebruik inmiddels grotendeels geaccepteerd is, wordt het tijd dat men zich ook in Vlaanderen wat soepeler opstelt en zich overgeeft aan het natuurlijke proces.

De laatste spreker was Hans Van de Velde, verbonden aan de Universite Libre de Bruxelles. Van de Velde deed in 1997 onderzoek naar de uitspraak van nieuwslezers in

(foto Daniël Slaman)

Nederland en Vlaanderen, waarbij hij tot een aantal interessante bevindingen kwam. De centrale vraag in zijn onderzoek was of Nederlanders en Vlamingen bewust voor een eigen uitspraak kiezen. Voor dit onderzoek werd een groot aantal studenten Nederlands uit Nederland en Vlaanderen gevraagd verschillende opnames van nieuwslezers te beluisteren en aan te geven of ze de uitspraak als standaardtaal zouden bestempelen.

De reden waarom nieuwslezers als voorbeelden van standaardtaal zijn gekozen, is dat nieuwslezers alom beschouwd worden als sprekers van de standaardtaal. In Vlaanderen zet men de nieuwslezer op de eerste plaats waar het gaat om het aanleren van de standaardtaal. Leraren komen op de tweede plaats en hoger opgeleiden op de derde. Opvallend is dat ministers in Vlaanderen nauwelijks beschouwd worden als taalvoorbeeld. Ook in Nederland staat de nieuwslezer op de eerste plaats. Daarna wordt alles echter veel minder duidelijk; ministers, hoger opgeleiden, leraren, van alles wordt genoemd. In Nederland worden de meest uiteenlopende mensen als taalvoorbeeld beschouwd. Door velen wordt het taalgebruik van de Koningin als voorbeeld gezien.

Het onderzoek van Van de Velde toonde aan dat Nederlanders en Vlamingen een heel verschillend idee hebben van wat standaardtaal is. Over het algemeen vonden de Vlaamse studenten de uitspraak van de Nederlandse nieuwslezers slechter dan die van hun eigen nieuwslezers. De Vlamingen zijn het meest uitgesproken in hun oordeel. Nederlandse nieuwslezers spraken volgens hen vooral slordig en onverzorgd. Omgekeerd vonden de Nederlanders dat de Vlaamse nieuwslezers niet de standaardtaal spraken. De voornaamste Nederlandse kritiek op de Vlaamse nieuwslezers is dat het Vlaamse taalgebruik te ouderwets is. De Nederlandse publieke omroep steekt in correct taalgebruik met kop en schouders boven de commerciële omroepen uit. Bij de Vlaamse omroepen is dit verschil minder duidelijk aanwezig. Vlamingen en Nederlanders kiezen dus duidelijk voor de eigen taal als norm voor de standaardtaal.

Van de Velde sloot af met een toepasselijke anekdote uit het onderzoek. Van alle nieuwslezers leverde een nieuwslezeres de meest uiteenlopende kritieken op. Waar de Vlamingen deze nieuwslezeres als zeer goed en zeer correct beschouwden, scoorde zij bij de Nederlandse deelnemers uitzonderlijk laag. De nieuwslezeres in kwestie bleek Martine Tanghe te zijn. Nader onderzoek wees uit dat het fragment dat de studenten moesten beluisteren van Martine Tanghe toevallig een slecht fragment was, waarin Martine bij uitzondering veel te snel las. De Nederlandse studenten, die Martine Tanghe niet kenden, merkten dit fragment als bijzonder slecht aan. De Vlaamse studenten herkenden echter direct de stem van Martine Tanghe, waarop ze het fragment automatisch zeer hoge punten gaven. Hieruit blijkt dat niet alleen de taal, maar ook de persoon belangrijk is in de taalbeleving van de luisteraar.

Na het behandelen van enkele vragen uit het publiek was het inmiddels hoog tijd geworden voor het feestelijke gedeelte van de middag, de uitreiking van de prijs aan de winnaars. Dit gedeelte nam Els Ruijsendaal, hoofdbestuurslid van het ANV, voor haar rekening. Nadat ze kort wat achtergrondinformatie over het ANV had gegeven en de overwegingen voor het uitreiken van de Mediaprijs nader had toegelicht, ging zij over tot de prijsuitreiking. Martine Tanghe en 10 voor Taal, in de persoon van uitvoerend producent Irene van den Hoeven, kregen beiden een bronzen beeld, een oorkonde en bloemen, waarmee zij zeer verguld waren.