Neerlandia. Jaargang 104

[p. 30]

Kunst
Meesters van het Zuiden
de 17e-eeuwse Zuid-Nederlandse barokschilderkunst
• Margot Bogaards

De tentoonstelling Meesters van het Zuiden: schilders rondom Rubens in het Noord-Brabants Museum in 's-Hertogenbosch sloot begin mei haar deuren. Het was in meer dan één opzicht een bijzondere expositie. Ze werd bezocht door de Belgische koning Albert II op de laatste dag van zijn staatsbezoek aan Nederland. Het was voor het eerst dat er in Nederland aandacht was voor de verspreiding en popularisering van de Zuid-Nederlandse barokschilderkunst. Deze stijl kan worden beschouwd als het andere gezicht van de 17e eeuw. Het was de kunst die bepalend was voor het Zuiden van ons land dat onder sterke invloed van Antwerpen stond.
Terecht betreurde Margriet van Boven, directeur Stichting Noord-Brabants Museum, op het ANV-symposium van 8 mei jongstleden in Den Bosch dat er geen Vlaams museum gevonden kon worden dat de tentoonstelling wou onderbrengen. Verheugend is dan weer dat Meesters van het Zuiden wél te zien is in het Noord-Franse Musée des Beaux-Arts in Valenciennes.

Lange tijd ging de belangstelling uit naar de overbekende Hollandse schilders uit de 17e eeuw zoals Rembrandt, Hals en Vermeer, vertegenwoordigers van de zogenaamde Hollandse School. Sinds kort is daar verandering in gekomen en is er ook aandacht voor de toentertijd zeer geroemde Vlaamse School in de Nederlanden. De verschillen tussen de Hollandse School en de Vlaamse School zijn opmerkelijk. Terwiji de Hollandse School zich kenmerkte door nauwkeurig realisme, huiselijke scènes en het veelvuldig gebruik van clair-obscur in schilderijen op relatief klein formaat,

Theodoor van Thulden (1606-1669), Triomfotcht met overwonnenen en wapen van 's-Hertogenbosch en Breda, 1648. In bruikleen van Koninklijk Paleis Huis ten Bosch. (foto Lucas Productions, Zalbommel)

zoals stillevens, landschappen, portretten of de welbekende interieurs, legden de Zuid-Nederlandse schilders zich toe op het vervaardigen van grote, dramatische doeken. Hier waren de onderwerpen niet geïnspireerd door huiselijkheid of burgerlijke rijkdom, maar staan mythologische en bijbelse verhalen centraal. Ook historiestukken, waarin verschillende verhaalmomenten op een doek geïntegreerd zijn, genoten grote populariteit onder de schilders uit het Zuiden.

Een van de redenen, dat juist het Noord-Brabants Museum ervoor gekozen heeft om deze tentoonstelling te brengen, is dat het museum de Zuid-Nederlandse barokschilderkunst als een van de speerpunten van het expositie- en verzamelbeleid heeft. Het museum heeft als missie: ‘het bevorderen van inzicht in, kennis van en waardering voor de kunst en geschiedenis van de provincie Noord-Brabant, de stad Den Bosch en waar van toepassing de Zuidelijke Nederlanden’. Tot de collectie behoort een belangwekkende verzameling Zuid-Nederlandse historieschilderkunst, waarin het werk van Noord-Brabantse schilders de boventoon voert.

De Contrareformatie

Voor het naast elkaar bestaan van doze twee zeer uiteenlopende stijlen is een politieke verklaring. De bloei van de schilderkunst in Antwerpen hield namelijk direct verband met het uiteenvallen van de Nederlanden. Terwijl de zeven noordelijke provincies zich onder aanvoering van Holland verenigden in de calvinistische Republiek der Verenigde Provinciën, viel het Zuiden, met als belangrijkste gewesten Brabant en Vlaanderen, onder het gezag van de Spaanse koning en de katholieke kerk. In het Zuiden stonden vanaf

[p. 31]

deze tijd alle kunstuitingen in het teken van de Contrareformatie. Als gevolg van de beeldenstorm in 1566 werden vele nieuwe kerken en kloosters gebouwd, die volledig moesten worden gedecoreerd. Voor de decoratie werden de richtlijnen van het Concilie van Trente (1563) gevolgd. Dit hield in dat religieuze kunstwerken verhalen uit het Nieuwe of Oude Testament dienden uit te beelden die voor iedereen begrijpelijk moesten zijn. Kunst die op het gevoel inwerkte, werd dus verheven boven

Jacob Jordaens (1593-1678), Pan mishandeld door nimfen, ca. 1640. (Mauritshuis, Den Haag)

de gecompliceerde symboliek van het calvinistische Noorden. Dit vormt een verklaring voor de dramatische en expressieve vormentaal van de barok.

Hoewel religieuze werken de hoofdmoot vormden van de Zuid-Nederlandse barokschilderkunst, was er ook een bescheiden markt voor profane schilderkunst. De opdrachtgevers hiervoor waren met name de verschillende Europese hoven, stadhuizen en gildelokalen. Hier waren mythologische onderwerpen favoriet, die de geleerdheid van de opdrachtgever tentoon moesten spreiden. Ook deze onderwerpen werden op grote doeken geschilderd.

Rubens was natuurlijk de grote meester van de Zuid-Nederlandse barok. Zijn reizen naar Italië hadden hem vertrouwd gemaakt met een vormentaal gebaseerd op de klassieken. Rubens' werken werden al snel zeer gewaardeerd in Antwerpen en binnen de kortste keren was de beroemde Rubens benoemd tot hofschilder van de in Brussel residerende aartshertog Albrecht en zijn vrouw Isabella. Rubens was het voorbeeld voor alle schilders in de Zuidelijke Nederlanden en hij was veel populairder in zijn tijd dan Rembrandt ooit zou zijn. De faam van Rubens was wijd verspreid en vele jonge schilders probeerden zich zijn stijl eigen te maken. Omdat de oriëntatie van Noord-Brabant door de eeuwen heen steeds gericht was op het katholieke Zuiden, met Brussel en Antwerpen als belangrijkste ijkpunten, kwam de artistieke invloed uit deze hoek. Ondanks het feit dat Den Bosch sinds 1629 als onderdeel van een Generaliteitsland vanuit Den Haag bestuurd werd, bleef de stad wat kunst betreft onder invloed van het Zuiden staan. Vanzelfsprekend gingen de schilders uit Den Bosch staan. Vanzelfsprekend gingen de schilders uit Den Bosch daarom in de leer bij Rubens, of op zijn minst in Antwerpen.

Hoewel de tentoonstelling ook werken van de bekende schilders als Rubens, Van Dyck en Jordaens laat zien, staan in feite drie schilders afkomstig uit het huidige Noord-Brabant centraal, wat de expositie zo uniek maakt. Die drie schilders, Theodoor van Thulden (1606-1669), Abraham van Diepenbeeck (1596-1675) en Thomas Wileboirts Bosschaert (1614-1654), stonden lange tijd in de schaduw van hun beroemde leermeesters. Dit is niet helemaal terecht, omdat ze een belangrijke rol hebben gespeeld bij het verspreiden en populariseren van de barokke thema's in het huidige Noord-Brabant. Zij zijn op de tentoonstelling ieder met een representatief overzicht vertegenwoordigd. Juist de aandacht voor deze relatief onbekende schilders, die kwalitatief hoogstaand en in hun tijd zeer gewaardeerd werk produceerden, maakt de expositie in Den Bosch extra interessant.

Hofschilderkunst

Theodoor van Thulden was in de 17e eeuw de grootste artistieke persoonlijkheid in Den Bosch. Na lange tijd in Antwerpen gewerkt te hebben, onder andere als medewerker van Rubens, keerde de inmiddels beroemde schilder in 1643 terug naar Den Bosch. Hier kreeg hij de opdracht om vier grote schilderijen te maken voor het stadhuis, die allegorieën zouden worden op de politieke verhoudingen in zijn tijd. Het hoogtepunt van Van Thuldens carrière was ongetwijfeld zijn werk voor de Oranjezaal van Huis ten Bosch in Den Haag. Op de tentoonstelling is een van die werken te bewonderen, namelijk De triomftocht van Frederik Hendrik met de wapens van Den Bosch en Breda. Dit imposante schilderij uit 1648 maakt deel uit van een serie van zes monumentale schilderijen die hij vervaardigde voor de Oranjezaal van Huis ten Bosch dat na de dood van Frederik Hendrik als mausoleum voor hem werd ingericht. Het is bij hoge uitzondering dat Huis ten Bosch een dergelijk schilderij in bruikleen geeft. Het werk illustreert bovendien, dat de barokschilderkunst ook in het calvinistische Noorden in hoog aanzien stond. Van Thulden bleef vanaf die tijd schilderen zowel voor het katholieke Zuiden als voor het protestantse stadhouderlijke hof in het Noorden, en vormde zo een link tussen de Zuid-Nederlandse en de Noord-Nederlandse kunst. Nog lang na de dood van Rubens zou hij de barokke schilderkunst verspreiden in de Republiek. Hij neemt daarmee een belangrijke plaats in de kunstgeschiedenis van de Nederlanden in.

De tentoonstelling is na 7 mei 2000 verhuisd naar het Musée des Beaux-Arts te Valenciennes.

Catalogus: Paul Huys Janssen (o.a), Meesters van het Zuiden. Barokschilders rondom Rubens, 160 pagina's. Uitgeverij Snoeck Ducaju & Zn te Gent. f 55,-