Neerlandia. Jaargang 104

[p. 35]

Geschiedenis
Laat mij mijn ziel dragen in het gedrang!
• Rik Nauwelaerts

‘De oude gewaden zijn afgelegd...’ Die versregel zal wel vaker geciteerd zijn zonder dat men besefte dat die uit een expressionistisch gedicht van Wies Moens in zijn debuutbundel ‘De Boodschap’ (1920) komt. Nog andere citaten van deze dichter liggen makkelijk in de mond. Bij hoeveel ondertussen veelvuldig gelauwerde dichters in Vlaanderen is dat het geval? Dikwijls kan zelfs niet één zinnetje van hun geprezen dichtwerk uit het hoofd aangehaald worden! De bekendheid van zijn werk is toch een aanwijzing voor het letterkundig belang van een dichter? Toch blijft Wies Moens ook als dichter een omstreden figuur. Aan hem kleeft het verwijt dat hij in zijn later dichtwerk zijn persoonlijke politieke visie te sterk liet doorklinken. Wegens zijn overtuiging in een bepaalde historische context plaatst men Moens als dichter in de rangorde nà auteurs van wie nooit één versregel in de herinnering achterbleef...

Een activistisch avontuur

Wies Moens werd op 28 februari 1898 geboren in Sint-Gillis bij Dendermonde in de provincie Oost-Vlaanderen. Zijn varier was bakker, zijn moeder hield een kruidenierswinkeltje. Hij was dus van bescheiden afkomst, zoals zovele vooraanstaande mensen uit de Vlaamse Beweging. Zijn Vlaams engagement bleek later sterk op sociale bewogenheid te stoelen, zoals m.i. blijkt uit de beklijvende woorden ‘Niemand doodt de rode nachtegaal in ons hart’ in het gedicht ‘Eén mei’ in de bundel ‘Landing’ (1923).

In het Heilige Maagd-college in Dendermonde waar Moens de Latijn-Griekse humaniora volgde, kwam hij in een Vlaamsgezind milieu terecht. Hij werd in 1912 lid van ‘Jong maar moedig’, de plaatselijke studentenbond die Lodewijk Dosfel er in 1896 stichtte. Die bond was aangesloten bij het legendarische Algemeen-Katholiek Vlaams Studentenverbond. Moens beëindigde zijn humaniora als primus perpetuus.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was de Leuvense universiteit gesloten. Aan de door de Duitse bezetter vernederlandste universiteit van Gent gaan studeren, hield voor de studenten het risico in later van collaboratie beschuldigd te worden. Toen echter de wijze en bezadigde Lodewijk Dosfel (‘hun wetgever’) aanvaardde professor te worden aan de zogeheten Von Bissing-universiteit (1), schreef ook Moens zich als student in. Voor hem, zoals toen voor veel anderen, was het zonneklaar dat die Nederlandse universiteit geen gunst van de bezetter, maar een recht van de Vlamingen op universitair onderwijs in het Nederlands was.

Hij studeerde Germaanse filologie bij Willem De Vreese, Anton Jacob en Lodewijk Dosfel. Hij was daarnaast actief in het studentenleven en hield spreekbeurten. In november 1918, toen de ‘grote oorlog’ afgelopen was, kwam voor Moens de ontnuchtering. Hij werd op 13 december 1918 aangehouden en op 8 december 1920 tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld. Tijdens zijn verblijf in de gevangenis publiceerde hij zijn eerste twee dichtbundels: ‘De boodschap’ en ‘De tocht’ (1921), alsook zijn onsterfelijk proza ‘Celbrieven’ (1920). Met zijn eerste twee bundels maar ook met ‘Opgangen’ (1922) en ‘Landing’ (1923) werd hij een belangrijk vertegenwoordiger van het humanitair expressionisme. Door zijn medewerking aan bladen en tijdschriften als ‘Ruimte’, ‘Ter waarheid’ en ‘Ons vaderland’ was hij al een bekend kunstenaar toen hij op 5 maart 1921 in vrijheid werd gesteld.

In 1922 huwde Moens met Margaretha Tas (Grietje). Het huwelijk bleef kinderloos, tot groot verdriet van het echtpaar. Op verzoek van Jef Goossenaerts was Moens van 1922 tot 1925 secretaris van het Vlaams Volkstoneel. Hij was redacteur van een vaktijdschrift en correspondent voor het Amsterdamse katholieke dagblad ‘De Tijd’ als opvolger van Dosfel. Moens was ook werkzaam als vertaler. Hij hield talrijke voordrachten; hij stond trouwens zijn hele leven bekend als een schitterend redenaar. Hij richtte het literaire maandblad ‘Pogen’ op dat twee jaar en twee maanden bestond (1923-1925).

In de politiek

Vanaf 1926 engageerde Wies Moens zich meer in de praktische politiek. De verkiezingen van 1929 waren voor hem geen succes. In 1931 stichtte Moens met de eveneens niet verkozen Joris Van Severen en met Emiel Thiers het Verbond van Dietse Nationaal-Solidaristen (Verdinaso) (2). Moens was onmiddellijk dé ideoloog van de beweging. Hij was er rotsvast van overtuigd dat de Nederlanden zo vlug mogelijk binnen één staatsverband herenigd moesten worden. In die Nederlandse staat was er naar zijn mening geen plaats voor de Walen, wel voor de Frans-Vlamingen. Toen Joris Van Severen in 1934 aankondigde dat er voor de Walen en

[p. 36]

Een mislukt leven?

‘Een mislukt leven? Nog eens: voor wie oppervlakkig oordeelt, wellicht ja. Maar niét voor de attente toeschouwer die duurzamer maatstaven aanlegt dan méétbaar succes en registreerbaar resultaat.’
Dat zei predikant Anton Van Wilderode tijdens de lijkdienst voor de ‘dierbare dichter, bezielende jeugdleider en voorman’ Wies Moens op 10 februari 1982 te Neerbeek-Beek in Nederlands Limburg, ‘even aan de overkant van een staatsgrens die voor hem niet bestond’.
De priester-dichter Van Wilderode wou in zijn homilie duidelijk die ‘attente toeschouwer’ zijn. Welbespraakt en met grote empathie tekende hij het portret van de overledene. Moens was ‘allermeest en allerdiepst’ dichter maar hij was ook ideoloog: ‘een van de zeldzamen die door de literatuur ook buiten de literatuur enorme invloed hadden’. Moens werd twee keer veroordeeld: ‘niet zozeer wegens daden dan wel om ideeën en idealen,’ aldus nog Van Wilderode. De predikant loofde verder Moens' trouw aan land en volk, en zijn rechtlijnigheid als Vlaming, als Groot-Nederlander én als katholiek. ‘Het symbool van zijn leven is een onverbogen, zwaardrechte rechte lijn.’

Diets volksnationalisme

Waar ligt de grens tussen trouw en onwrikbaarheid? Tussen rechtlijnigheid en verstarring? Tussen de creatieve vrijheid van de dichter en het dogma van de ideoloog? Het drama van Moens is vermoedelijk geweest dat de dichter de ideoloog hinderde en de ideoloog de dichter. Wellicht stond die gedachte Van Wilderode oak voor de geest wanneer hij schreef: ‘Hij gevoelde zich nooit geheel en nooit lang thuis in de partijen, bewegingen en groeperingen die zijn ideaal, of een gedeelte ervan, in hun programma schreven.’ De scherpzinnige Leuvense essayist, prof dr. Albert Westerlinck, schreef onomwonden in zijn ‘Dietsche Warande en Befort’: ‘Voor de rest heeft Wies Moens zich als politiek ideoloog met een absolute principevastheid in zijn ideeën vastgeschroefd.’
Moens opteerde voor een Diets volksnationalisme dat naar een Dietse volksstaat, naar een Groot-Nederlands rijk moest leiden. Het bleek een uiterst glibberig pad waarop hij moeilijk overeind kon blijven. ‘Het Dietse volksnationalisme waarvan Moens de theoretische basis leverde, vertoonde kenmerken waaruit men kan besluiten dat het bij een consequente uitbouw tot een fascistoïde ideologie zou leiden,’ stelden historicus Olaf Moens en literatuurwetenschapper Yves T'Sjoen in hun inleiding op de ‘Memoires’ van Wies Moens (Meulenhoff en Kritak, 1996).
Moens leverde in zijn tijdschrift ‘Dietbrand’ (d.i. volkszwaard; het verscheen van oktober 1933 tot december 1939) de ideologische bouwstenen voor zijn Diets volksnationalisme. De evaluatie van Marcel Boey en Pieter van Hees in ‘De Encyclopedie van de Vlaamse Beweging’ verbaast niet. Ze schrijven: ‘De solidaristische opvattingen van de redactie gaven onvermijdelijk aanleiding tot pro-Duitse en pro-Italiaanse sympathieën. In het tijdschrift klonken vrij regelmatig antisemitische geluiden en nogal wat medewerkers uit Noord en Zuid kozen uiteindelijk voor het nationaal-socialisme en collaboreerden in de jaren 1940-1945.’

Verguiso en bemind

Ook vandaag de dag roept de naam Wies Moens nog tegenstrijdige

Wies Moens als redenaar op het Vlaams Nationaal Zangfeest (foto ADVN, Antwerpen)

reacties op, gaande van adoratie tot verkettering, ‘Vlaams-nationalistische geestesgenoten nemen sinds Moens' overlijden in 1982 de literaire erfenis ter harte. De kritiekloze adoratie voor Wies Moens en zijn Dietse overtuiging leverde een hagiografisch “Gedenkboek” (1984) op, dat voorbijgaat aan de beperkte literaire betekenis van zijn poëtisch oeuvre, en een tendentieuze monografie van Erik Verstraete,’ aldus Olaf Moens en Yves T'Sjoen in hun al vermelde inleiding op de ‘Memoires’ van Wies Moens. En ze besluiten: ‘Toch kan men Moens' dichtkunst niet eenzijdig afwijzen als politieke propaganda. (..) De innoverende ritmiek en beeldentaal waaraan Moens zijn literaire status in de jaren twintig te danken had, zijn echter ver zoek in de geëngageerde, volksverbonden belijdenislyriek waarin het pathos meestal contraproductief werkt. Dichter en mens zijn naar elkaar toegegroeid.’ Ongetwijfeld is dat een juiste inschatting van Moens' literairhistorische betekenis.
Ook de literatuurkenner Van Wilderode benadrukte in zijn homilie de grote betekenis van Moens in de jaren twintig. ‘Als weinig anderen heeft hij in onze literaire geschiedenis een belangrijk vernieuwingsmoment gemarkeerd, het expressionisme van de twintiger jaren, waaruit men zijn naam noch zijn poëzie kàn wegdenken, - voor het zuiden al evenmin als voor het noorden.’ (‘Dienstbaar het woord: toespraken en teksten’, Lannoo, 1984) (G.L.)

[p. 37]

de Luxemburgers wel een plaats was binnen het Nederlandse staatsverband, nam Moens ontslag uit het Verdinaso. Dat ontslag lag voor de hand in het kader van Moens' volks-Dietse ideologie (3). Hij wilde een uitsluitend door Nederlandstaligen bevolkte staat omdat hij de natuurlijke verbondenheid stelde boven een kunstmatige eenheid. Opname van de Walen zou volgens Moens tot verdeeldheid en tot een nieuwe scheuring leiden, zoals in de zestiende eeuw met de Malkontenten en zoals in 1830 het geval was geweest. Voor de buitenwereld was dit een vrij logische verklaring, maar wellicht hebben toch meer factoren meegespeeld in zijn beslissing om het Verdinaso bruusk vaarwel te zeggen. Wie zijn ‘De Nederlandse letterkunde van volks standpunt gezien’ (1937; de zeer bekende lezing die hij voor de Volksuniversiteit Herman Van den Reeck hield) leest, stelt vast dat voor Moens de taal zeker niet ‘gantsch het volk’ was en dat hij zich helemaal niet blind staarde op de taalgrens. De historische Nederlanden behielden voor hem duidelijk hun betekenis. Maar er was ongetwijfeld het verschil tussen Wies en Georges: Van Severen was een notariszoon uit Wakken waar thuis het Frans nooit ver weg was; het verschil ook tussen het louter ideologisch denken en de pragmatische militaire discipline. Moens voelde zich voor de harde militantenacties bepaald niet in de wieg gelegd. Er bestaat geen enkele foto van Moens in Dinaso-uniform.

Einzelgänger

Na het Dinaso onthield Moens zich van het lidmaatschap van enige politieke beweging of partij. Hij bleef zijn volks-Dietse gedachtegoed verspreiden via zijn eigen maandblad ‘Dietbrand’. Hij werkte ook geregeld mee aan het maandblad ‘Jong Dietsland’. Gezien de werkzaamheden die Moens uitoefende, heeft hij het bepaald nooit breed gehad. Toch werden al zijn publicaties - ook zijn tijdschriften - steeds bijzonder verzorgd en stijlvol uitgegeven. In de post-Dinasoperiode verschenen opnieuw twee dichtbundels: ‘Golfslag’ (1935) en ‘Het Vierkant’ (1938). Voor het Diets Jeugdverbond dat zijn volks-Dietse streven volkomen onderschreef en waarvoor hij als een soort mentor optrad, herwerkte hij het spreekkoor ‘De Vlag waait open’ - dat hij ooit voor het Dinaso schreef - tot ‘De Dietse Jeugd rukt aan’ (1939). In die periode vestigde hij zich in het Brabantse Asse.

Tweede Wereldoorlog

In de meidagen van 1940 werd Moens eerder toevallig niet verontrust. Hij beschreef die periode in zijn prozawerkje ‘Dertig dagen oorlog’ (1940). In 1942 werd Moens directeur bij de Nederlandse culturele uitzendingen van ‘Zender Brussel’. Dit was een daad van collaboratie met de Duitse bezetter. Opmerkelijk is wel dat Moens, die voor de Tweede Wereldoorlog elk politiek lidmaatschap weigerde, geen lid werd van de door de bezetter gedoogde Eenheidspartij-VNV. Door die functie te aanvaarden, liet hij zich wel door de Duitsers gebruiken. Ze hadden het wel niet makkelijk met hem. Tegen hun zin bleef hij immers zijn Dietse gedachten trouw. Hij weigerde radicaal propaganda te maken voor de Hitlerjugend Flandern of voor het Oostfront. Toen de Duitse druk en die van DeVlag tenslotte té groot werden, nam hij ontslag. In 1944 publiceerde hij nog zijn levensverhaal onder de titel ‘Het spoor’.

Na de oorlog

Bij de bevrijding kon Moens onderduiken. Hij slaagde er pas in 1947 in naar Nederland te vluchten. Hij werd er erkend als politiek vluchteling en werkte aanvankelijk bij een uitgeverij. Ondanks dat hij in 1944 bij Zender Brussel ontslag nam, veroordeelde de krijgsraad hem op 17 mei 1947 bij verstek ter dood. Moens kwam in de gevangenis terecht maar de Nederlandse staat weigerde hem uit te leveren aan België. In Geleen (Nederlands Limburg) was hij leraar Nederlands van 1950 tot 1964. In 1955 richtte hij er de volksuniversiteit Carmel op. De Belgische staat verleende hem in 1968 genade maar hij weigerde naar Vlaanderen terug te keren zolang de Belgische staat geen algemene amnestie afkondigde.

In 1963 verscheen de verzamelbundel ‘De Verslagene’. Zijn ‘Verzameld Werk’ dat vanaf 1968 werd uitgegeven, bevatte meteen ook de eerste druk van zijn laatste bundel ‘Ad Vesperas’. Wies Moens overleed vereenzaamd na een slepende ziekte op 8 februari 1982, veertien jaar na zijn vrouw.

Zowel literair als politiek-filosofisch blijft Wies Moens een belangrijk figuur uit de Vlaamse en vooral algemeen- Nederlandse beweging. Over zijn visie en aanpak kan men uiteraard in sterke mate van mening verschillen, maar de diverse activiteiten n.a.v. zijn honderdste geboortedag en de ruime aandacht voor zijn ‘Memoires’ tonen aan dat hij niet vergeten is.

(1) Von Bissinguniversiteit: Smalende benaming voor de Gentse universiteit die de bezettende Duitse overheid heropende tijdens de Eerste Wereldoorlog (1916). Er werd niet meer in het Frans gedoceerd zoals voorheen, maar in het Nederlands. Een eigen Nederlandse universiteit, ‘een Vlaamse hogeschool’, was toen al jaren een eis van de Vlaamse Beweging. De Belgische regering wilde die niet inwilligen, de bezetter wel.

(2) (Ver)dinaso: ‘Verbond van Dietse Nationaal-Solidaristen’ was een in 1931 door Joris Van Severen en anderen (o.m. Wies Moens) opgerichte politieke organi-

[p. 38]

satie die een einde wilde maken aan de onmacht van de versplinterde Vlaams-nationalistische groepen en een staats- en maatschappijhervorming in rechts-revolutionaire zin wenste door te drukken, met een Dietse staat als einddoel. Ondanks enkele nieuwe ‘marsrichtingen’ heeft het Verdinaso een relatieve bloei gekend in het midden van de dertiger jaren maar is ten slotte tenonder gegaan aan de vroegtijdige dood van Joris Van Severen en de chaotische toestanden van het eerste oorlogsjaar (1940-1941).

(3) Volks-Diets: Moens en zijn volgelingen wilden radikaal en doctrinair uitdrukking geven aan een volksverbondenheid gebaseerd op de ‘natuurlijke oorsprong’ en de ‘organische ordening’ van de Nederlandse volksgemeenschap, d.w.z. de gezamenlijke volksgemeenschap waartoe Hollanders en Vlamingen behoren, in het kader van een Dietse staat, behoeder van de Dietse cultuur.