Neerlandia. Jaargang 104

[p. 19]

Buitenland
De culturele invloed van de Lage Landen op Japan
Vier eeuwen Nederlands-Japanse betrekkingen
• Jürgen Sudhölter

In het jaar 2000 wordt het historische feit herdacht, dat Nederland en Japan precies 400 jaar handelscontacten met elkaar onderhouden. Naast het bezoek van de Japanse keizer aan Nederland, staan tal van andere feestelijkheden op het programma om dit heuglijke felt te herdenken. Elders in dit nummer vindt u een selectie uit het grote aanbod van activiteiten rond dit thema. Onderstaand artikel gaat specifiek in op de culturele invloed die de aanwezigheid van de Nederlanders had op Japan. De Nederlandse taal was de eerste Europese taal waarmee de Japanners in aanraking kwamen, en de Nederlanders fungeerden als doorgeefluik van de hele westerse cultuur en wetenschap.

Toen ik in 1961 naar het stadje Lemgo verhuisde, kwam ik voor de eerste keer met de naam Engelbert Kämpfer in aanraking. In Lemgo, de oude Duitse Hanzestad bij het Teutoburger Woud, is men trots op haar befaamde zoon, de grote ontdekkingsreiziger en arts Engelbert Kämpfer. Volgens de inwoners van Lemgo was hij de eerste Europeaan die naar Japan reisde en gedurende langere tijd in aanraking was met het land en haar inwoners. Hoewel dit beeld wat al te optimistisch is, heeft Engelbert Kämpfer wel degelijk een grote rol gespeeld bij de vestiging van de Nederlandse Oost-Indische Compagnie in Japan. Engelbert Kämpfer werd in 1651 te Lemgo geboren, drie jaar na de vrede van Münster, toen men in Duitsland nog overal de wonden aan het likken was van deze lange en vreselijke oorlog. In 1684 trad Kämpfer als chirurg in dienst bij de Oost-Indische Compagnie en bezocht hij Perzië, Siam, Indië en Java, voordat hij als geneesheer naar Japan vertrok. Het land van de rijzende zon was toen nog volledig

Bladzijde uit Otsuki Gentaku's ‘Eerste stappen in de Nederlandse taal’, uitgave omstreeks 1788 (uit Neerlandia april 1965)

ontoegankelijk voor vreemdelingen. Alleen het personeel van de Oost-Indische Compagnie mocht het kunstmatige eiland Deshima of Decima voor de kust van Nagasaki betreden. Op dit eiland leefde ook Engelbert Kämpfer, die als zaakgelastigde van de ‘Hollanders’ een keer per jaar een bezoek mocht brengen aan de Japanse keizer in Edo, destijds de hoofdstad van Japan. Kämpfer slaagde er zelfs in, de route naar Edo in kaart te brengen en de belangrijkste plaatsen en bergen vast te leggen. Tijdens zijn verblijf op Decima verzamelde hij veel materiaal over het Oosterse land. Hij schreef zelfs een proefschrift, bedoeld voor zijn doctoraal aan de universiteit van Amsterdam. Helaas bleven zijn activiteiten bijna onopgemerkt en kwamen er geen boeken met zijn reisverhalen op de markt. Hoogstwaarschijnlijk zijn zijn verslagen verdwenen in de archieven. Het is aan Philip Franz von Siebold te danken, dat Engel-

[p. 20]

bert Kämpfer niet geheel in de vergetelheid is geraakt. Von Siebold, die uit Würzburg in Zuid-Duitsland afkomstig was, werkte eveneens voor de Oost Indische Compagnie als geneesheer in Japan. Ook hij was dus een Duitser die bij de Hollanders in dienst was. Beide artsen hebben door het uitdragen van hun geneeskundige kennis een belangrijke rol gespeeld in de verspreiding van het Nederlands als communicatiemiddel en als eerste Europese taal in Japan.

Roodharige barbaren

De Duitse arts van Lemgo was niet de eerste Europeaan die met Japan in contact trad. De betrekkingen tussen Holland en Japan vonden hun prille begin bij de aankomst van het Nederlandse zeilschip

Monument te Lemgo ter nagedachtenis van Japanreiziger Engelbert Kämpfer. (foto Jürgen Sudhölter)

De Liefde in het zuiden van Japan op 19 april 1600. De Nederlandse koopvaardijschepen bereikten de Japanse kust midden in de Tachtigjarige Oorlog. Hieruit blijkt, dat zelfs tijdens deze oorlog economische opbloei en internationale handel mogelijk waren. De Noord-Nederlandse steden waren in deze tijd zeer welvarend. In zijn Geschiedenis van de Nederlanden beschrijft P. Geyl de situatie als volgt: ‘De handel was het oogmerk van de Nederlanders, maar om te beginnen moest alle poging tot handel in het Oosten met de wapens tegen de Portugezen gehandhaafd worden.’^1.

Gedurende de volgende 200 jaar was de Oost-Indische Compagnie de enige handelsorganisatie, die met Japan en de Japanners contacten mocht aanknopen. De Japanse keizer, de Shogun, was namelijk zeer wantrouwig ten opzichte van Europese missionarissen, met name de katholieke missionarissen uit Spanje en Portugal, en gaf de voorkeur aan de ‘roodharige barbaren’, zoals de Japanners de Nederlanders weinig flatteus noemden.

In 1641 stelden de Japanners toen het eiland Decima ter beschikking. Dit eiland was 650 voet lang en 550 voet breed en was door middel van een stenen brug verbonden met Hondo, het hoofdeiland van Japan. Twee reeksen huizen deden dienst als goederenloods en als tehuizen voor de medewerkers van de compagnie. Er woonden ook Japanners op het eiland, te weten ambtenaren, kooplui en tolken.

1. P. Geyl, Geschiedenis van de Nederlanden, deel II (Amdsterdam 1961)545

Foetsetsoegaki en Rangakoe

De Nederlanders gaven Japan het eerste en destijds enige gezicht op Europa, omdat er geen andere informatiebron bestond. De Hollanders brachten vrij regelmatig verslag uit over de gebeurtenissen in de wereld buiten Japan, dat nog steeds in vrijwel volledige isolatie leefde, met als enige uitzondering China, waarvan de kunsten en wetenschappen bekend waren in Japan. De Nederlandse verslagen werden foetsetsoegaki genoemd^2.. Van deze rapporten hebben er zo'n 250 de tand des tijds doorstaan. De rapporten waren niet geheel objectief. De Nederlanders informeerden de Japanners hoofdzakelijk over zaken waarvan zij wensten dat ze in Japan bekend zouden raken. Door de rapporten werden de Japanners niet alleen op de hoogte gebracht van de politieke gebeurtenissen buiten de Japanse wereld, maar werd ook de Europese wetenschappelijke kennis verspreid. De aanwezigheid van Nederlanders in Japan maakte, dat Nederlands de Europese taal in Japan was. Om de Nederlandse wetenschappelijke boeken te kunnen raadplegen moest men immers Nederlands leren. Rangakoe, de neerlandistiek, werd in Japan dus al gauw een belangrijk studievak. De naam is afkomstig van Ran, de afkorting van Oranda, dat Holland betekent. Van de in Japan geïntroduceerde Westerse wetenschappen was de geneeskunde het meest populair onder de Japanners. Om deze geneeskunde te leren, was kennis van het Nederlands vereist. Rangakoe vormde zelfs een essentieel onderdeel van de

2. M.B. Jansen, ‘The Netherlands Role’, in: 200 years of Netherlands-American Interaction, (Philadelphia 1985)

[p. 21]

geneeskundige opleiding. Een Japanse student voelde zich teleurgesteld men hij na zijn studio eon bezoek bracht aan Holland. In een brief schrijft hij, dat hij van plan was geweest om veel geneeskundige boeken aan te schaffen in Holland. Helaas kon hij er weinig vakboeken van zijn gading vinden, omdat de Hollanders Slechts Franse en Duitse boeken lazen en de Nederlandse kinderen deze vreemde talen al vroeg op school leerden. Met andere woorden: na zijn bezoek aan Holland was de Japanse student van mening, dat hij de verkeerde Europese taal had geleerd. Dat neemt echter niet weg, dat de Nederlandse taal de eerste Europese taal was, waarmee de Japanners in aanraking kwamen. Nog steeds zijn Nederlandse woorden terug te vinden in de Japanse taal. Enige voorbeelden zijn hier opgenomen: biroe=bier, kiniine=kinine, boeriki=blik, mesoe=mes, kampan=campagne, tarappoe=trap. Als gevolg van de ingewikkelde Japanse uitspraak en grammatica zijn de woorden helaas soms zo gewijzigd, dat ze moeilijk herkenbaar zijn^3..

Het blijft bijzonder te bedenken dat Japanners in de eerste plaats met de Nederlandse taal en cultuur in aanraking kwamen. Geen ander Europees volk heeft zo'n lange periode van wederzijdse betrekkingen met Japan. Het Nederlands heeft een unieke rol gespeeld bij de ontplooiing en opening naar het Westen. Japanners bekeken de wereld via Nederlandse ogen en Rangakoe stond als eerste vreemde taal op het lesrooster van de studenten in dit verre Aziatische keizerrijk.

3. O. Vandeputte, Nederlands, (Rekkem 1993)

Festiviteiten in het kader van 400 jaar Nederlands-Japanse betrekkingen

Muziek

Vier eeuwen muziek.

400 jaar wederzijdse beïnvloeding in muziek tussen Japan en het Westen. Concertgebouw Amsterdam, inl: 020-5730573; www.concertgebouw.nl

Musea

Japanse verwondering: Shiba Kokan

Kunst van de 17e eeuwse Japanse kunstenaar Sahiha Kokan en Jan Luyken. Daarnaast keramiek, cartografie en lakwaren. t/m 4 juni in het Amsterdams Historisch Museum, inl: 020-5231822; www.ahm.nl

Maquette van Deshima

Expositie rondom maquette van Deshima bij Nagasaki. In het Gemeentehuis van Middelburg, inl: 0118-627981

Japansch Magazijn

De 19e eeuwse Haagse belangstelling voor Japan komt tot uiting in een tentoonstelling over kunst en kunstnijverheid. Van 1 april t/m 2 juli in het Haags Historisch Museum, inl: 070-3646940

Sieboldhuis

Japanse objecten, boeken en prenten uit de depots van drie Leidse musea. 19e eeuwse stijlkamer en moderne en traditionele kunst. Van 4 t/m 30 september in het Sieboldhuis in Leiden, inl: 071-5125539; www.sieboldhuis.nl

Venster op het Oosten

Expositie met foto's en daghoeken van Dirk de Graeff van Polsbroek, Nederlands gezant in Japan tussen 1850 en 1870. Van 8 april t/m 29 oktoher in het Nederlands Scheepvaartmuseum in Amsterdam, inl: 020-5232222

Hedendaagse en traditionele keramiek en textiel

Sier- en gebruikskeramiek van Japanse kunstenaars en pottenbakkers. Vanaf 19 april in het Japans Cultureel Centrum in Amsterdam, inl: 020-6279523

Reflecties: Japan en japonisme

Japanse kunst en japonistische voorwerpen uit de 19e eeuw. Van 19 mei t/m 17 september in het Van Gogh Museum in Amsterdam, inl: 020-5705290

Kijken naar de maan.

Japanse en Westerse Calligrafie van nu. Van 11 juni t/m 2000 augustus in het Museum van het Boek, Meermanno-Westreenianum in Den Haag, inl: 070-3462700