Neerlandia. Jaargang 100

[p. 35]

Ludo Beheijdt
De Leeuw van Vlaanderen als identiteitssymbool

Toen H. Conscience in 1838 De Leeuw van Vlaanderen publiceerde gaf hij Vlaanderen meteen een roemrijk verleden en een symbool van zijn identiteit. Het is dan ook niet zonder betekenis dat het Davidsfonds, als grootste Vlaamse cultuurfonds, voor een heruitgave gezorgd heeft van dit literair-historisch monument. Los van de vraag of dit romantische verhaal vol sentimentele romantiek en opgeblazen heroïek nog in staat is de hedendaagse lezer mee te slepen en te ontroeren, heeft de heruitgave een symbolische betekenis waarbij ik toch even wil stilstaan.

Toen Conscience in 1838 deze roman in het Vlaams liet verschijnen stelde hij zonder meer een politieke daad. De toenmalige elite in Vlaanderen schreef in het Frans. Frans was ook het cement van de jonge Belgische staatsadministratie, gerecht en gezag waren Frans. Maar binnen deze jonge staat leefde een opkomende middenklasse die zich verbonden voelde met het vlaamssprekende volk, die zich bewust was van het belang van de volkstaal voor de emancipatie en voor het gevoel van eigenwaarde van dit volk. Die middenklasse probeerde de bewustwording van dit volk te bevorderen door de ophemeling van zijn groots verleden, door literatuur in zijn eigen taal. In dit bewustwordingsproces heeft De Leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience een doorslaggevende rol gespeeld. Conscience heeft zeer goed ingezien hoe belangrijk het is voor een volk om te kunnen terugvallen op een groots verleden. Terecht heeft Huizinga gesteld: ‘een nationaal gevoel, dat zich niet spiegelen kan in de roerloosheid van het verleden, mist de grondslag van zijn wezen. Het leven van een natie is historie’ (Huizinga, 1946, Nederlands Geestesmerk).

Conscience heeft gezorgd voor de subjectieve reconstructie van dit Vlaamse verleden. In zijn verhaal van de Slag der Gulden Sporen heeft hij zich gebaseerd op historische gegevens uit de Excellente Cronike en hij heeft zich uitstekend gedocumenteerd bij zijn letterkundige vrienden, zodat hij aan het eind van zijn voorwoord durft te zeggen: ‘Ik zeg de waarheid wanneer dezelve mijn vaderland van nutte kan zijn.’ Toch is dit boek meer dan een kroniek, meer dan een relaas van feiten. Het is in de eerste plaats een emotioneel geëngageerd boek. De historische waarheid is ondergeschikt gemaakt aan de nationalistische oproep en in die zin bevestigt Conscience eigenlijk wat Renan al in zijn beroemde essay Qu'est-ce qu'une nation? (1882) vaststelde: ‘L'oubli, et je dirai même l'erreur historique, sont un facteur essentiel de la formation d'une nation, et c'est ainsi que le progrès des études historiques est souvent pour la nationalité un danger.’

Bij Conscience dient de subjectieve reconstructie van het grootse Vlaamse verleden een hoger doel. A. Westerlinck omschreef dit doel als volgt: ‘Het boek wil inderdaad alle Vlamingen overtuigen van en warm maken voor de Vlaamse zaak, het wil het Vlaamse volksbestaan, de groei van de Vlaamse identiteit dienen. Het middel daartoe is een roemrijk beeld van het Vlaamse verleden geven, een geschiedenisbeeld dat bezielt, verwarmt, opjaagt tot de daad.’ (1983:66). In die bedoeling is Conscience schitterend geslaagd: het boek kende meteen een overweldigend succes. Het werd telkens opnieuw gelezen en voorgelezen in honderden Vlaamse huiskamers. Het raakt het volk in zijn diepste gemoedslaag en het bood geestelijk voedsel aan het ontwakend identiteitsgevoel. Hoe is het succes van dit boek te verklaren?

Vooreerst is er het prachtige en ontroerende verhaal. Conscience grijpt in het verleden naar een nationalistisch motief dat de geestdrift van het volk kan opwekken. Hij vindt dat motief in de Guldensporenslag (11 juli 1302) op het Groeningeveld bij Kortrijk. De romantische ver-

[p. 36]

heerlijking van de heldhaftige Vlaamse gilden die het puik der Franse ridders in de pan hakken, de aanhankelijke liefdesavonturen, de volkse herbergtaferelen, dat alles sprak tot de verbeelding van het volk. En al heeft de opgeblazen retoriek nu veel van zijn glans verloren en al is de stroeve en kreupele taal nu wat hinderlijk voor de vlotte lectuur, het boek loont steeds de moeite als tijdsdocument en als identiteitsmonument. In de nieuwe uitgave, bezorgd door professor Marcel Janssens, heeft de lezer de kans met de oorspronkelijke tekst kennis te maken, maar dan wel in hedendaagse spelling. Nog steeds spreekt het boek aan en de lezer wordt ongemerkt meegesleept door de wat naïeve heroïsche taferelen, zoals ze breed-romantisch door Conscience geborsteld worden. Schitterend vind ik bijvoorbeeld het verschijnen van de reddende Leeuw van Vlaanderen op het slagveld, op een moment dat de strijd voor de Vlamingen penibel wordt. Geniet mee van dit tafereel:

‘Op dit ogenblik zag men in de richting van Oudenaarde, achter de Gaverbeek, iets dat hevig tegen de zon blonk, zich tussen de bomen bewegen; dit wonderbaar verschijnsel naderde met snelheid en kwam eindelijk in open veld; twee ruiters vertoonden zich en kwamen in volle draf naar het slagveld gelopen. De ene was een ridder, dit kon men aan zijn prachtige uitrusting zien; zijn harnas en al het ijzer dat hem en zijn paard bedekte, was verguld en schitterde verwonderlijk. Een grote blauwe vederbos rolde op de wind achter zijn rug, het leder van zijn tuig was geheel met zilveren schelpjes bekleed, en op zijn borst was een rood kruis geschilderd: boven dit teken op een zwarte grond stond het woord Vlaanderen in grote zilveren letters te lezen.’

Dat dit soort taferelen, meeslepend voorgelezen, een hart onder de riem waren voor het miskende Vlaamse volk hoeft ons niet te verwonderen. Dit boek heeft Vlaanderen de symboliek geleverd waaraan het nu nog zijn identiteit verbindt. Nog steeds is de zwarte leeuw op een veld van geel het officiële wapen van de Vlaamse Gemeenschap, nog steeds is de 11^e juli de officiële Vlaamse feestdag. Nog steeds verwijst Vlaanderen naar de Guldensporenslag als zijn roemrijkste wapenfeit. Dit feit geeft duidelijk aan dat enkele goed gekozen waarden en emblemen kunnen volstaan om de continuïteit met het verleden gestalte te geven. Bij welke historische en culturele feiten men aanknoopt heeft voor de versteviging van de identiteit van het volk geen belang. In dit boek is de ware held eigenlijk het volk. Zoals Marcel Janssens in zijn inleiding bij de nieuwe uitgave van het boek opmerkt: ‘Een meeslepend gevoelselan doorzindert dit boek dat, typisch genoeg, eigenlijk geen centrale held kent, maar als roman van het volk een hele volksgemeenschap laat zegevieren.’

Vandaag zal dit soort geschreven romantiek wellicht niet meer hetzelfde meeslepende effect sorteren als in de 19^e eeuw, maar dat dit soort verhalen nog steeds in staat is het volksgemoed te beroeren, is onlangs weer eens bewezen met de film Braveheart. De verfilming van dit Schotse heldenepos heeft in de bioscopen in Schotland tot ware volkstumulten geleid. Na de film was de beroering in de zaal en het anti-Engelse tumult soms zo hevig dat men vreesde voor een opflakkering van de anti-Engelse gevoelens in Schotland. Het verhaal van Braveheart vertoont een merkwaardige parallel met De Leeuw van Vlaanderen. Als het volk in de media van zijn eigen tijd wordt aangesproken is het kennelijk nog wel gevoelig voor dit soort ‘ouderwetse’ verhalen.

Dat De Leeuw van Vlaanderen door Conscience met duidelijke nationalistische bedoelingen is geschreven blijkt niet alleen uit het beruchte Voorwoord dat in de nieuwe versie weer is opgenomen, maar ook uit de oproep aan het slot van het boek. Dit envoi mag ik u zeker niet onthouden:

‘Gij Vlaming, die dit boek gelezen hebt, overweeg, bij de roemrijke daden welke hetzelfde bevat, wat Vlaanderen eertijds was - wat het nu is - en nog meer wat het worden zal indien gij de heilige voorbeelden uwer vaderen vergeet!’

Om Vlaanderen beter te begrijpen lijkt de lectuur van deze identiteitsmythe mij een uitstekende inleiding. Al is de afstand met het hoogtechnologische en politiek weerbare Vlaanderen van vandaag groot, sommige hedendaagse gevoeligheden en pijnpunten krijgen door de lectuur van dit boek toch weer een ander perspectief.

H. Conscience, De Leeuw van Vlaanderen, Davidsfonds/Clauwaert, Leuven, 1996