Neerlandia. Jaargang 100

[p. 27]

Literatuur
‘Je moet het een ander laten doen’
Sam de Graeve

Hij is de schrijver van één boek, dat uit verschillende delen bestaat. Tot voor kort bestonden er enkel een proloog, een eerste, een tweede en een vierde deel, maar nu is er ook een derde deel beschikbaar. Het bestaat uit twee delen, Het Hof van barmhartigheid en Onder het plaveisel het moeras. Met de auteur, de Eindhovense Amsterdammer A.F.Th. van der Heijden hadden we een gesprek over de ontvangst van het boek, over Vlaanderen en Nederland, en over hoe het nu verder moet.

Inmiddels is iedereen het erover eens dat De Tandeloze Tijd één van de grootste werken uit de naoorlogse Nederlandse literatuur is, of niet?

‘Ja hoor, dat klopt. Het laatste boek is vrijwel unaniem goed ontvangen. Alleen Hans Warren was er minder opgetogen over, maar dat ben ik intussen gewend. Het jammere daarvan is alleen dat de stieftante van mijn vrouw geabonneerd is op de krant waar hij in schrijft. Elk jaar moet de arme vrouw weer lezen wat voor een waardeloze schrijver ik nog ben. Ze vindt dat mijn vrouw de verkeerde partij gekozen heeft. Nu, ik zou het wel missen als zijn recensies zouden wegvallen. Je hebt dat nodig, zo'n contrapunt in de ontvangst van je werk.’

Wekt dat geen argwaan, als iedereen zo lovend is?

‘Nou, zo lovend... Je merkt toch vaak irritaties in recensies. Men vindt het geen slecht boek, maar is onderhuids geïrriteerd. De echte kregeligheid kwam pas later, toen het ook nog een succes bleek te zijn. “Hoe kan dat nou?” was de reactie. Ik breng niet één boek op de markt, maar twee boeken, die ook nog eens heel dik zijn. Hoe kan dat nu net zo goed verkopen als Connie Palmen, die een handzaam boek van zo'n tweehonderd bladzijden op de markt brengt? Dan komt de wrevel die pas echt ongegrond is, die nooit met argumenten werkt, alleen nog maar wrevel is. Dat was heel duidelijk merkbaar in een televisieprogramma onder leiding van Michaël Zeeman. Na een aantal maanden hanteert men een totaal andere toon dan in het begin. Dan doet men het boek af met de simpele kritiek dat het te lang is, bijvoorbeeld.’

Ik herinner me dat schrijver en voormalig televisiepresentator, Maarten 't Hart, heel positief stond tegenover het vierde deel van de cyclus, ‘Advocaat van de Hanen’.

‘Ja, maar het duurde een hele tijd voor zijn eerste woede over dat boek over was. Dat is het schattige van 't Hart. Hij is altijd heel eerlijk in die dingen, ook wat zijn eigen zwakheden betreft. Er was in de winter voorafgaand aan het verschijnen van Advocaat van de Hanen een boom bij hem in de tuin omgewaaid en die enorme stronk die lag daar nog. Om zijn woede te koelen over het uitkomen van mijn boek stond hij niet om zeven uur, maar al om zes uur op om met een enorme bijl in die wortel te gaan hakken. Ik vond het heel aandoenlijk hoe hij dat vertelde, zo eerlijk.’

Het is blijkbaar niet makkelijk het eens te worden over de waarde van een boek.

‘Nee, dat is inderdaad moeilijk. Maar wat me ergert, zijn de mensen die je zeggen hoe je een boek moet schrijven. Het doet me altijd denken aan die cabaretgrap van Wim Sonneveld, geschreven door Simon Carmiggelt. Er is een huisschilder aan het werk. Iemand komt voorbij en roept: “Hei, dat doe je verkeerd, dat doe je helemaal fout, kom eens naar beneden.” De man komt naar beneden, vraagt wat er aan de hand is. “Dat moet je zo niet doen.” “Hoezo?” vraagt de schilder. “Dat moet je een ander laten doen.”

Die grap vat mooi samen hoe ik mij voel als ik die commentaren hoor. Maar goed, het zal ook

[p. 28]

A.F.Th. van der Heijden Foto: Klaas Koppe

wel iets natuurlijks zijn. Ik kan er alleen slecht tegen dat iemand anders me gaat vertellen hoe ik het moet aanpakken. Zo was er een recensent die zich als homoseksueel uit mijn cyclus buitengesloten voelde. Maar ik heb ook nooit de klacht geopperd dat ik me door de latere boeken van Gerard Reve als heteroseksueel aan de kant geschoven voelde. Nee, alles staat of valt met het feit of iemand het overtuigend geschreven heeft. Inherent aan het kunstwerk dat een roman is, is dat iemand het goed vindt om die en die reden, en een andere slecht om een andere reden. Beiden hebben gelijk. Dat is eigen aan de veelkantigheid van de roman. Zoals een vaas waar spiegeltjes en gladde steentjes in verwerkt zijn. Je vindt ze prachtig. Maar als je ze een paar millimeter draait en het licht valt er anders op bevalt ze je ineens weer niet, al is het nog steeds dezelfde vaas.’

Ik heb u wel eens horen vertellen dat u niet doordringt in Vlaanderen. Is dat zo?

‘Ik baseer dat uitsluitend op berichten van mijn uitgever. Ik heb het gevoel dat in Vlaanderen, veel meer dan in Nederland, de mensen echt betrokken zijn. Ook de besprekingen worden in Vlaanderen altijd gemaakt door zeer ter zake kundige mensen, mensen die zich echt in het werk verdiept hebben. Hier hebben de recensenten veel meer iets van: ik moet elke week een recensie inleveren. Nu eens is die beter, dan slechter. Hetzelfde geldt voor interviews, in Nederland krijg je veel vaker iemand ongeïnteresseerd tegenover je, iemand die het om den brode doet.’

De weinige keren dat u het over België heeft in de cyclus is dat nochtans niet echt positief. Dan gaat het bijvoorbeeld over de slechte staat van de wegen. Ik heb de indruk dat u Vlaanderen niet moet.

[p. 29]

‘Nee, nee. Juist in Vlaanderen hebben meerdere mensen me verteld, onder meer Walter van den Broeck, dat, zeker als ik het over het Zuiden heb, mijn boeken heel Vlaams zijn, Vallende ouders bijvoorbeeld, of De Gevarendriehoek. Maar daar ben ik me ook terdege van bewust. Ik ben uitvoerig op die Brabantse gebieden ingegaan. Over België moet ik het dus niet meer hebben. Over Vlaanderen dan, want Wallonië hoort voor mij, misschien ten onrechte, bij Frankrijk.

Zie je, jullie land is gewoon tot nu toe niet echt ter sprake gekomen, behalve misschien in de gedaante van Simenon die een aardige rol speelt. En de Belgische wegen, tja... dat zijn gewoon plaagstoten. Misschien zal ik toch nog een boek over de zaken Dutroux-Cools-roze balletten moeten schrijven.’

De zaak is u niet onbekend, want u suggereerde al eerder dat iemand er eens een roman over zou moeten schrijven.

‘De zaak op zich is natuurlijk niet interessant, maar wel de nawerking, de mechanismen die erdoor in werking gezet worden. De kop van de draak wordt afgehakt en dan begint het pas. Dutroux is zo'n draak. In België heeft opeens alles met alles te maken, het is net of de werkelijkheid ophoudt chaos te zijn en dat is gefundenes fressen voor een romanschrijver. Men vroeg mij om er iets mee te doen, maar jullie hebben zelf ook schrijvers. Om daar iets mee te doen, zou ik te veel werk moeten verrichten. Maar Nederland, Amsterdam, dat ken ik goed, dat als hier iets gebeurt als de Bijlmerramp en het vreemdelingendebat dat erop volgt, ik dat zeer goed kan volgen. Ik ben dan ook bezig met een boek dat de werktitel Averij heeft en onder meer over die bijlslag zal gaan. Maar dat er in de literatuur iets zal moeten gebeuren met die hele zaak Dutroux, dat staat vast.’

Hoe moet het nu verder met de cyclus? U schrijft niet alleen verder, maar wilt ook de reeds verschenen delen reviseren?

‘Ik heb altijd de grootste moeite met mijn werk te herlezen. Dat begint meteen al, van zodra ik het geschreven heb. Na hoofdstuk 1. Na een gegeven moment moet je wel, moet je de draad weer oppakken. Dat doe ik dan echt met lange tanden. Ik herlees het dan, maar ik houd er al spoedig mee op. Ik probeer me dan te herinneren wat er in staat. De enige keer dat ik een boek in zijn geheel lees, maar dat is dan ook een heel andere manier van lezen, is wanneer ik de eerste drukproeven krijg. En dan kan het voorgoed te laat zijn om grote rampen af te wenden, want er kan iets vals in gekropen zijn, iets onevenwichtigs in de compositie. Ik lees het dan wel in één keer, maar dan toch weer met een speciaal oog, zoekend naar drukfouten. En toch vertrouw ik op die lezing. Ik wil me het geheel van het boek blijven voorstellen en daar naar blijven werken. Zo werkt het voor mij. Het gaat voor een belangrijk deel intuïtief, die compositie, juist door mijn weerzin om te herlezen.’

U moet intussen al heel wat versies bijeengeschreven hebben.

‘Ja, ik wil hierboven een kamer inrichten met een grote ladenkast. Die ladenkast staat dan voor me, met alle versies erin, meteen bereikbaar. Dan maak ik me klaar voor het grote karwei, het herlezen. Ik peuter een paperback uit elkaar, die ik per bladzijde kopieer op grote A3-vellen. In de marge van elk blad kan ik dan alles noteren wat me invalt, waar er iets wegkan.’

Uw lezers kunnen na de herziening van de cyclus dus weer opnieuw beginnen?

‘De enige van wie ik een klacht krijg dat ik mijn eigen boeken ga herschrijven is van de critici. Nou, daar is maar één reden voor: ze zien niet graag dat hun oorspronkelijke recensie niet meer klopt. Ik vertel natuurlijk nooit zelf wat ik de zwakke plekken vind, ongetwijfeld vinden anderen dat nu juist sterke passages. Er zit ook een andere kant aan voor mij. Ik kan aan de ene kant heel moeilijk werk uit handen geven, maar als ik mezelf wijs maak dat het ooit nog herordend gaat worden, kan ik het wel. Dan past het in een groter verband. Wat ik hier nog niet gezegd heb, kan ik dan later inhalen, in een volgend boek. Het is natuurlijk een truc om het mezelf uit handen te praten. Het wordt namelijk in toenemende mate moeilijker om werk uit handen te geven. Ik kan het omdat ik de gedachte levend houd aan dat grotere boek.’