Neerlandia. Jaargang 100

[p. 22]

Cultuur

De directeur van het Prins Bernhard Fonds, de heer Meerdink
Foto: Piert Boersma

[p. 23]

Geven om cultuur die je lief is
Een vraaggesprek met de directeur van het Prins Bernhard Fonds
Inez Groen

Voor het vijftigste opeenvolgende jaar heeft het Prins Bernhard Fonds in 1995 de cultuur in Nederland ondersteund. In het voorjaar van 1946 viel het besluit het in 1940 opgerichte Prins Bernhard Fonds, oorspronkelijk bedoeld om bijdragen te verstrekken voor de geallieerde strijd tegen de Duitse bezetter, om te vormen tot een cultureel fonds. Hetzelfde jaar werden de eerste subsidies verstrekt, nadat op de verjaardag van regent en naamgever, 29 juni, Anjerdag, een eerste landelijke collecte was gehouden.

Sinds 1946 is er natuurlijk veel veranderd, in Nederland en vanzelfsprekend ook bij het Prins Bernhard Fonds en de daarbij behorende Anjerfondsen. Het oorspronkelijke deftige motto ‘Tua res agitur’, vaker gebruikt in zijn vernederlandste vorm ‘Het gaat om uw zaak’, is inmiddels vervangen door ‘Geven om cultuur die je lief is’. De kern blijkt hetzelfde, de toon is heel anders. Zo zullen Prins Bernhard Fonds en Anjerfondsen zich ook niet meer aanprijzen als een ‘strijdfonds, een munitie-depot voor de personen en instellingen op het front van onze geestelijke en culturele defensie’, zoals in het eerste jaarverslag werd geformuleerd. Sinds 1990 presenteren PBF en Anjerfondsen zich als het Cultuurfonds voor Nederland - minder geladen en pathetisch, even duidelijk.

De essentie van het werk van PBF en Anjerfondsen is niet gewijzigd: het ondersteunen van particuliere initiatieven ten bate van de cultuur in Nederland. Alle middelen waarover het fonds beschikt zijn van oudsher afkomstig uit particuliere bron. De belangrijkste daarvan vormen sinds de jaren zeventig de inkomsten uit loterijen, in het bijzonder de Bank/Giro Loterij en de Lotto. Vorig jaar is daar de krasloterij bijgekomen.

Sinds enige jaren heeft de stichting Prins Bernhard Fonds haar activiteiten om van particulieren gelden te werven ten bate van de cultuur en het natuurbehoud in Nederland aanzienlijk vergroot. Deze inspanningen resulteren niet alleen in een trouw donateursbestand, maar vooral in een sterk toegenomen aantal zogeheten Fondsen op Naam. Individuen en instellingen kunnen door het oprichten van een Fonds op Naam, hetzij via een schenking, hetzij via een legaat, een zelf bepaald doel op het werkterrein van het PBF heel direct ondersteunen. Het blijkt een formule die bijzonder aanspreekt. Er zijn al 27 Fondsen op Naam van waaruit subsidies worden toegekend.

De heer Meerdink zwaait al zestien jaar de scepter over het PBF. Een vriendelijke, integere man die ‘het liefst iedereen wel zou willen steunen’. Maar, ondanks het activiteitenbudget van zo'n slordige 29 miljoen gulden, is dat niet mogelijk. Het ANV behoorde wel tot de gelukkigen. We kregen een subsidie voor de presentatie op het Eeuwfeest en voor de organisatie van het colloquium, 7 december 1995 te Clingendael. Een vraaggesprek met de directeur van een van de grootste culturele fondsen in Nederland.

Hoe leuk is het, directeur zijn van het PBF?

‘Het is erg leuk en bevredigend. Het veld van de kunst en cultuur is heel interessant. Er worden bijzondere initiatieven beloond en meestal zijn de mensen blij met wat je doet. Ook al is het jammer dat niet elk initiatief beloond kan worden.’

Hoe bent u bij het PBF gekomen?

‘Ik heb 16 jaar geleden een gewone sollicitatie geschreven. Daarvoor was ik 10 jaar lang directeur van de Stichting Film en Wetenschap in Utrecht, en daarvoor 3 jaar werkzaam bij de PPI, de Phonografische Industrie Philips. Ik heb altijd een baan gehad waarbij er een band bestond met cultuur en organisatie.’

[p. 24]

U bent dus niet echt commercieel.

‘Mijn ervaring is dat er weinig verschil zit tussen grote commerciële bedrijven en grote non-profit bedrijven. Wel word je bij die commerciële bedrijven eerder afgerekend op je prestaties.

Het PBF was toen betrekkelijk onbekend. Het had een echte oud-fondsenmentaliteit van “doe wel en zie niet om” met weinig PR. Het waren familiestichtingen en ze reageerden op vragen van buitenaf en gaven daar dan verder geen ruchtbaarheid aan. Dit is erg veranderd. De fondsen zijn publieksgerichter geworden. Per slot van rekening komen daar je middelen vandaan. Het aantal fondsen is in totaliteit gestegen.’

Waar denkt u dat dat vandaan komt?

‘Dat is een moeilijke vraag. In de Middeleeuwen had je particuliere zorg in de vorm van Foundations. Je komt ze in Europa nog wel eens tegen. De staat is na de Tweede Wereldoorlog een verzorgingsstaat geworden. Eigenlijk zijn er dus geen fondsen meer nodig. Toch is meer dan 50% van de fondsen opgericht na de oorlog. Meer dan 50% heeft dus het verlangen om op een of andere manier de maatschappij te helpen.’

Schiet de staat tekort?

‘Er zitten gaten in de verzorgingsstaat. De staat doet niet veel voor jonge veelbelovende mensen. Dat doen weer de Fondsen op Naam. Ook zijn er veel fondsen van bedrijven. Meer dan vroeger voelen ze zich verantwoordelijk voor de samenleving. De maatschappij heeft hen groot doen worden, en nu willen ze iets terugdoen. Dit is een erg Amerikaans idee. Maar ook in Japan hebben alle bedrijven een fonds. Zo is in Nederland de Van Leer Foundation de bekendste, en dan heb je nog die van de VSB Bank.

Voor het veld is het heel belangrijk dat je laat zien wie je bent. Het PBF is voor een groot deel afhankelijk van giften en loterij-inkomsten.’

Dat verbaasde me...

‘Waarom? Het zijn op legale wijze verkregen inkomsten. De overheid is niet bezorgd voor gokverslavingen, dus waarom zou je niet op nette wijze gebruik maken van die inkomsten. Het is trouwens bewezen dat krasloten niet verslavend zijn.’

Oh...?

‘Zo'n kraslot pak je, net als een pakje kauwgom, nog even mee en je hebt direct resultaat. Trouwens, de loterijen via Bank of Giro zijn ook niet verslavend. Het is gewoon afwachten tot je iets op je rekening gestort krijgt, en kent dus niet de spanning van het moment.’

Hoe raakte het PBF bij dit soort inkomsten betrokken?

‘De voetbaltoto is in zijn vroegste vorm begonnen in volksgezondheidsorganisaties. Deze organisaties hebben een soort historisch recht op de inkomsten. De algemene loterij Nederland is begonnen door een aantal mensen uit dat volksgezondheidscircuit, oorlogsslachtoffers enzo. Die hebben met elkaar zo'n loterij op poten gezet. Zij zijn dus aandeelhouders van dat bedrijf. Zo is het PBF ook een van die aandeelhouders. Helaas zijn we geen aandeelhouder van de postcodeloterij. Die is gestart door onder andere de NOVIB, Vluchtelingenwerk en Natuurmonumenten. Ze hebben ons niet gevraagd om mee te doen. Ze zullen ons wel rijk genoeg gevonden hebben.’

Het kwaliteitsoordeel

Welke criteria hanteert u voor de verstrekking van subsidie?

‘Het belangrijkste is dat de organisatie particulier is en geen overheidsorganisatie. Maar ja, wat is tegenwoordig de scheidslijn. Hoort een door de overheid gesubsidieerde stichting daar nu wel of niet bij?

Vroeger was dat veel duidelijker. Een organisatie had een bepaald tekort en dat werd gedekt door de overheid. Maar de overheid heeft nu zoveel inventieve manieren gevonden om instellingen te steunen. Ze kunnen het bestuurlijke apparaat steunen waarbij de instelling zelf zijn projecten ondersteunt, of ze steunen alleen de projecten. Het is een glijdende schaal en voor ons dus heel moeilijk om uit te vinden wie we wel en wie we niet subsidiëren. In ieder geval subsidiëren we geen instellingen die onder het kunstenplan vallen.’

‘Het is heel moeilijk. Eerst wilden we “bijzondere” dingen subsidiëren, dus dan schrijft iedereen

[p. 25]

Illustratie door Marten Jongsma voor het jaarverslag '95 van het PBF

dat ze zo'n bijzonder project hebben. Nu richten we ons op de “uitzonderlijke” dingen. Dit kan zijn de plaats waar het zich afspeelt, of de aanleiding ervan in relatie tot de normale gang van zaken.’

Vindt u dat u kunt oordelen over kwaliteit?

‘Kwaliteit is en blijft heel moeilijk om vast te stellen. In subsidieland komt men daar niet uit. Vroeger was er gewoon een mecenas die iets mooi of niet mooi vond. Nu is er sprake van een subjectiviteit onder een schijn van objectiviteit. Iedereen heeft geleerd op een bepaalde manier te kijken, iedereen is op dezelfde manier geïndoctrineerd. Het blijft een select clubje dat beslissingen neemt.’

‘Jong veelbelovend talent wordt bijvoorbeeld gevonden door de aanbeveling van de conservatoriumdirecteur, de plaats waar hij of zij gaat studeren, of er een masterclass bij een wereldberoemd iemand wordt gevolgd. Dit zijn allemaal aanwijzingen voor kwaliteit. In de muziekwereld, dat uiteraard mondiaal ook een kleine wereld is, ligt dat wat gemakkelijker dan bij bijvoorbeeld beeldende kunst. De vragen kunnen dan zijn: worden de kunstenaars door buitenlandse galeries gevraagd te exposeren, dan is er blijkbaar al aandacht voor de kunstwerken. Het PBF geeft dan steun in de vorm van het dekken van de transportkosten. Maar vooral in deze sector blijft de bepaling van kwaliteit natte-vingerwerk en erg subjectief.’

Vergeten voor de première

Vooreerst is het fonds passief: het reageert op initiatieven vanwege hun belang. De afgelopen jaren is het tevens beleid van het PBF om naast het verstrekken van subsidies ook opdrachten te verlenen en eigen initiatieven te nemen. Op deze manier kan het fonds actief zijn op terreinen waar of geen subsidies kunnen worden verstrekt, of waar lacunes in de gehele steunverlening zitten. Zo kan het fonds opdracht geven voor incidentele projecten van bijvoorbeeld individuele kunstenaars. Het kent opdrachten op het terrein van de wetenschap, beeldende kunst, podiumkunsten en het natuurbehoud.

‘Wij vinden dat bijvoorbeeld kunstacademies meer tijd zouden moeten steken in het klaarstomen van de kunstenaars voor de vrije markt. De overheid doet hier te weinig aan, dus geeft het PBF 5 theateropdrachten per jaar. Het is het eerste stuk dat ze helemaal zelfstandig moeten produceren. Dingen als zaal, decor en dergelijke moeten ze zelf regelen. Je ziet dan soms hoe moeilijk dat is, hoe onhandig ze soms zijn. Ze vergeten ons vaak uit te nodigen voor de première.’

Heeft het PBF met z'n subsidies wel eens groot talent op weg geholpen, mensen die niet groot zouden zijn geworden zonder de steun van het PBF?

‘Het PBF heeft jong talent op weg geholpen. Denk maar Youp van 't Hek. Die is al heel vroeg gesteund. Maar volgens mij is die steun toch marginaal, omdat als het in iemands persoonlijkheid zit, dan komt hij of zij er toch wel. Soms hoor je ook nooit meer iets van iemand. Het uitreiken van prijzen kan helpen een carrière te starten, al maakt iemand die zichzelf weet te verkopen meer kans.’

[p. 26]

Illustratie door Marten Jongsma voor het jaarverslag '95 van het PBF

Bent u niet geneigd om subsidievragers te sturen? Zo van, als je nu dit of dat zou invoegen in het stuk, dan willen we het wel subsidiëren?

‘Dat mag natuurlijk nooit, dirigistisch zijn bij de beoordeling van de aanvragen. Maar, wat we wel doen is, wanneer er een wanverhouding bestaat, bijvoorbeeld iemand wil een opera van f 500.000,- maken, en denkt maar 2000 kaartjes te kunnen verkopen, dan suggereren wij maar wat minder olifanten te gebruiken en een hogere toegangsprijs vast te stellen.

We hebben binnen de commissie vaak inhoudelijke discussies. Een organisatie kan een te lage toegangsprijs bedingen en die per se niet willen verhogen. Voor ons maakt f 7,50 of f 12,50 niet zoveel verschil. Wij wijzen het voorstel dan af “in die vorm”.

Veel projecten “shoppen” bij diverse fondsen. Vervelend voor hen is dat er overal verschillende eisen gesteld worden of verschillende manieren van uitbetalen zijn.’

Het PBF bestrijkt een enorm breed terrein, van kerkrestauraties tot popfestivals. Ik kan me voorstellen dat bepaalde commissieleden hun lievelingsprojecten hebben of juist een enorme hekel aan bijvoorbeeld jazz hebben.

‘Er zijn natuurlijk sterke voorkeuren bij de stafen bestuursleden. Bij het aannemen van mensen letten we erop dat dat gespreid is. Muziek vindt bijna iedereen interessant, iedereen heeft sympathie voor de monumentenzorg. Dit is blijkbaar wat neutraler dan kunst of dans. Grote bedragen leveren meer discussie op. Je denkt fundamenteler na over f 300.000 dan over f 3000. Toch blijft het altijd moeilijk. Zoals het Holland Festival. Het is een sympathiek festival, het heeft kwaliteit. Toch gaan daar zulke hoge bedragen in om, en het staat commercieel heel erg onder druk. De vraag binnen onze commissie is dan “hoe uniek is dat festival”, is er niet eens een ander festival dat we kunnen steunen.’

Maar als jullie geen steun verlenen dan is dat toch een grote ramp voor dat Festival?

‘Ja, vorig jaar gingen toen één of twee produkties niet door. Dat is heel jammer.’

Onsterfelijkheid

Een interessant fenomeen zijn de Fondsen op Naam. Het zijn mensen die vaak een grote culturele belangstelling hebben, vermogen en geen kinderen, die nemen een Fonds op Naam. Van dat Fonds bedenken ze de naam, de doelstelling en de grootte van het vermogen.

Kopen die mensen onsterfelijkheid?

‘Dat kan een element zijn, maar er zijn ook mensen die een anonieme naam nemen voor het fonds. Men is vaak veel bescheidener dan je denkt. Primaire reden is toch wel dat bepaalde culturele activiteiten een warm hart toegedragen wordt. Bovendien hoeven het geen legaten te zijn, het kan ook bij leven gebeuren. Dan zie je tenminste wat er met jouw geld gebeurt. Het levert ook een fiscaal voordeel op, en veel mensen gunnen de staat het geld niet.

Die fondsen mogen helemaal zelf ingericht worden. Zo is er een merkwaardig fonds waarvan het geld pas 10 à 15 jaar na het overlijden van de schenker aan één bepaald project besteed mag worden. De schenker leeft nu nog.’