Neerlandia. Jaargang 100

[p. 13]

Indonesië
Seksi Belanda
Marcel Janssens

Op het vliegtuig naar Jakarta las ik het boek Twee jaar seksi Belanda. Een professor in Indonesië dat Aart van Soest schreef na zijn gastprofessoraat aan de Afdeling (seksi) Nederlands van de Universitas Indonesia (gepubliceerd door BZZTôh te Den Haag in 1991). Ik streepte er alvast met wat binnenpretjes een paar citaten in aan die ik kon gebruiken voor een van mijn lezingen aan universiteiten in Jakarta, Bandung, Yogyakarta en Surabaya. Onder zoveel andere dingen, gaande van Multatuli tot de hedendaagse Vlaamse poëzie, zou ik het immers ook hebben over ‘Vlaanderen in de Nederlanden’. In zijn colleges Nederlandkunde karakteriseerde collega Van Soest de Nederlander ten gehore van zijn Indonesische studenten, als iemand die het niet kan laten op eigen nest te kankeren, een iconoclast die Holland thuis en in den vreemde graag kapotmaakt. (Ik had iets gelijkaardigs in mijn papieren opgeschreven, maar zó kras zou ik het wel niet uitdrukken). Ook las ik - extra in de rand aangestreept tussen Frankfurt en Singapore - dat de Nederlander met zijn zelfingenomenheid helemaal bovenaan zou staan op een Darwinistische evolutielijst. Ik voegde een citaat toe aan mijn notities over ‘het Hollandse vingertje’ (Toen ik dat vingertje even vermeldde in een van mijn lezingen in Jakarta, zei een Nederlander vanuit het publiek: ‘Ja, het vingertje van Pronk.’ Die kon het dus weten. Ik voelde me wat gerustgesteld, wat minder onbeleefd en wat bemoedigd om toch maar te zeggen, dat het niet in de aard van de Vlamingen ligt om zo'n soort vinger op te steken).

Prof. Marcel Janssens tijdens een lezing over Multatuli en Indonesië in het Consulaat van België te Surabaya, 20 maart 1996

Ik las nog zoveel andere nuttige dingen in het verslag van Aart van Soest. Vooral over de situatie van het Nederlands in Indonesië vernam ik een en ander dat ik tijdens mijn bezoek bevestigd zou zien. Ik had al eens het geluk gehad om Bantam-Kidoel te bezoeken en daar langs de Jalan Multatuli de resten van ‘Havelaars erf’ te bezichtigen. Ik sprak nu met zo mogelijk nog meer gedrevenheid over die wonderbare vreemde man, die met een mengsel van verlicht despotisme en caritas de kolonie in de Oost naar zijn hand wou zetten. Het is hem kwalijk bekomen. Hij trachtte daar al, voorjaar 1856, de Afrika-droom van Woutertje Pieterse te realiseren: een economisch welvarend, rechtvaardig gedomineerd gebied onder het bewind van een verlichte ‘oudere broer’. Van óns anti-kolonialisme, dat in termen van soevereine naties en staten denkt, had de man van Lebak nog geen kaas gegeten.

Geweren en krissen

Het jonge Indonesische publiek leert hem in het

[p. 14]

Bahasa Indonesia kennen op de middelbare school, alvast in het symbolisch zeer geladen verhaal over Saïdjah en Adinda. Ja, ‘Saïdjah's vader had een buffel’ - dat herkent iedereen aan de universiteit. (Met ontroering bekeek ik nog zulke karbouwen in de sawah's. Wie daar in ontbrak, was de man van Lebak, de rechtvaardige rechter). Tijdens het vragenuurtje na een van de lezingen noemde een studente hem ‘een held’. Zijn naam symboliseert een episode in een koloniaal bewind dat uit het geheugen wordt verdrongen. De geschiedenis van Indonesië begint immers met Soeharto en Hatta. Ter voorbereiding las ik ook De val van Bali, een ‘historische reisroman’ van Ewald Vanvugt, over de overwinning van de Nederlandse troepen in 1908 op Balinese vrijheidsstrijders onder leiding van de koning van Klungklun die in die slag het leven verloor. In het museum vestigde de gids onze speciale aandacht op de geweren van de Nederlanders en de lansen en krissen van de Balinezen. De laatste vitrines bevatten afbeeldingen van Soekarno in Surabaya bij de opstand, Soekarno in het parlement, Soekarno in een theeplantage. De held van Lebak week niet uit mijn gedachten.

Erfschuld

Vanzelfsprekend kwam ook de ‘ethische politiek’ en de ‘erfschuld’ (of ereschuld) ter sprake. Een collega uit Oost-Java was van mening dat het Nederlandse bestuur eind 19e eeuw ettelijke mooie kansen op een ‘ethischer’ koloniaal beleid had laten liggen. Onder bepaalde fracties in Nederland bestond de bereidheid daartoe, zei hij. Het moest helaas ten koste van gruwelijk geweld

Tijdens dezelfde lezing rond de tweede rij in het midden de heer Nur, ex-gouverneur van Oost-Java, en prof. R.M. John Tondowidjojo van de Universitas Katolik Widya Mandala

geschieden. En dan nog de politionele acties...

Een bijzondere hoge gast van de Indonesisch-Nederlandse stichting in Surabaya was de oude heer Nur, vijftien jaar lang gouverneur van de provincie Oost-Java. Hij was een van de weinige nietmilitairen in het nieuwe bewind. Hij bleek nog altijd een zeer gewaardeerde en geliefde raadsman te zijn. Toen hij mijn relaas over de verhouding tussen Havelaar en de inlandse regent, de Raden Adipathi van het district Bantam-kidoel, aangehoord had, zei hij: ‘Die voorstelling is correct. Mijn vader was ook Raden Adipathi.’

Nederlands geen wereldtaal

Nog iemand anders stelde de vraag of Nederland niet nog een andere kans gemist heeft. Engeland heeft als koloniserende mogendheid het Engels over heel India en ver daarbuiten verspreid; had Nederland van onze moedertaal niet een wereldtaal kunnen maken? Nederlands is in Paramaribo nog steeds de officiële taal, maar in Jakarta...? Kees Groeneboer van het Erasmus Taalcentrum in Jakarta, die onlangs in Leiden promoveerde op een dissertatie over het Nederlands in Indonesië van 1600 tot 1950 (Weg tot het Westen, ook in het Indonesisch beschikbaar), zei dat Nederland met opzet de Indonesische intelligentsia van het Nederlands heeft weggehouden om ze niet te mondig te maken en ze buiten het emancipatorische denken in Nederlandse milieus te houden. Het Nederlands behield aldus in de archipel een laag profiel. Het kreeg niettemin de tint van ‘de taal van de verdrukker’, zoals het Afrikaans in Zuid-Afrika. Een statuut van wereldtaal was er niet voor weggelegd.

In het Bahasa Indonesia komen heel wat woorden ons vertrouwd voor, al hebben ze hun oorspronkelijke betekenis niet behouden. Je ziet overal ‘knalpot’, ‘bekleding’ of ‘meubel’. Leidse lexicografen hebben inmiddels zo'n vijfduizend min of meer herkenbare leenwoorden uit het Nederlands geteld. Het moet niet zo moeilijk zijn voor Nederlandssprekenden om het Indonesisch te leren, ook al omdat zijn spraakkunst naar onze begrippen zo rudimentair gestructureerd is. Zo kent het Bahasa Indonesia bijvoorbeeld geen meervoudsvorm van het zelfstandig naamwoord.

[p. 15]

Een inlandse gids die ons in het Engels op een uitstap begeleidde, had daar zoveel moeite mee, dat hij op den duur meervoudsvormen van adjectieven verzon en sprak over the blacks tower en the yellows flower.

Bahasa Oma

Studenten aan de Seksi Belanda in Jakarta noemden het Nederlands dan weer een ‘Bahasa Oma’, de taal van hun grootmoeder. We hebben nog tal van grootmoeders heel behoorlijk Nederlands horen spreken. Een dame zei me: ‘Toen ik twintig jaar geleden naar Nederland op bezoek ging, zeiden mijn kleinkinderen: ‘Maar oma, wat spreek jij mooi Nederlands.’ Nu zeggen ze: ‘Oma, jouw Nederlands is ouderwets.’ Haar Nederlands vond ik zonder meer heerlijk. Het zal met haar generatie uitsterven. De oma-generatie leerde destijds het Nederlands nog op school uit een handboek met als titel De weg naar het Westen; voor het overgrote deel van de huidige scholieren is Bahasa Indonesia al een tweede taal (bovendien in een ander geschrift dan bijvoorbeeld het Balinees) en Engels een derde; Bahasa Belanda komt daar alleen nog bij op vrijwillige basis in een instituut als het Erasmus Taalcentrum of als studiekeuze aan de universiteit.

Des te verheugender is dan ook de belangstelling voor het Nederlands als hoofdvak aan de Universitas Indonesia in Jakarta. De motivering van die studenten moeten divers zijn, dat doet er nu niet toe. Ik waardeer de inzet en de deskundigheid van de Indonesische docenten ten zeerste. Op vele plaatsen wordt in verscheidene faculteiten Nederlands als ‘bronnentaal’ onderwezen (zoals Nederlands onontbeerlijk is voor een historicus of jurist aan de huidige Zuidafrikaanse universiteiten). Nederlands als hoofdtaal siert de huidige academische bedrijvigheid in een Indonesische Letterenfaculteit. Wij moeten daarvoor méér doen dan ons daarover op afstand verheugen.

Wishfull thinking?

Indonesië kan profiteren van een uitstekend functionerend Erasmus Taalcentrum in Jakarta. Daar lopen niet alleen tentoonstellingen over bijvoorbeeld Piet Mondriaan, daar lezen niet alleen dichters uit Nederland en Vlaanderen voor, daar worden ook op verschillende niveaus taalcursussen Nederlands en de inleidingen tot de cultuur der Lage Landen aangeboden. Dat is een epicentrum van Neerlandistieke promotie met het statuut en de uitstralingskracht van een Goethe Instituut, allicht het sterkste centrum waar wij extra muros over beschikken, inderdaad gelokaliseerd in de regio van de aanzienlijkste ‘gemiste kans.’ Dat centrum mag ons, Nederlanders en Vlamingen, wat kosten. Gelukkig heeft de Nederlandse Taalunie het centrum onder haar hoede. Aldus draagt de hele Nederlandstalige gemeenschap ertoe bij om onze cultuur daar in de gordel van smaragd naar behoren te promoten. Daarenboven lopen de verbindingen vanuit het Taalcentrum met de Seksi Belanda aan de universiteit deskundig gesmeerd, zodat cultuurpromotie en universitair onderwijs efficiënt kunnen klikken. Ook dat is een vrij uitzonderlijk verbond extra muros.

Ik hoorde ten slotte nog de Belgische ambassadeur in Indonesië spreken over een andere tot dusver gemiste kans. In heel Zuid-Oost-Indië zitten BBC-World en de Franse zender TFI via de satelliet op de kabel. Op alle plekken waar ik wat heb gezapt, verscheen het nieuws in het Engels en het Frans op het scherm (natuurlijk naast de onafwendbare CNN). Zou het werkelijk onbehoorlijk te veel gevraagd zijn, voor te stellen dat een Nederlandse wereldomroep via TV-satelliet ook daar te bekijken zou vallen? Zouden Nederlandse en Vlaamse (openbare) omroepen daartoe de handen in elkaar kunnen slaan? Hoeveel zou dat kosten? Wie coördineert dergelijke programmatie? Is dat onbetamelijk wishful thinking? Indien de man van Lebak het nu, ongeveer anderhalve eeuw na zijn affaire met het Nederlandse bestuur, nog voor het zeggen had, hij zou iedere dag van de week op alle schermen in het rijk van Insulinde te zien zijn en hij zou zijn praatje beginnen en eindigen met de zegening: ‘Ik groet u allen zeer.’