Neerlandia. Jaargang 100

[p. 4]

Politiek & Mentaliteit
Zuid-Afrika: een onoplosbaar land?
Guido Logie

Zoveel is duidelijk: Zuid-Afrika mag weer. Het ogenblik dat Nelson Mandela president werd, was in de ogen van de wereldopinie het definitieve einde van het apartheidsregime en meteen ook de geschikte gelegenheid om alle boycot van Zuid-Afrika op te heffen. In mei 1995 bracht het Nieuwe Wereld Tijdschrift een Zuid-Afrikanummer uit. Hoofdredacteur Herman de Coninck maakte in zijn voorwoord de balans op. ‘De tijd is voorbij dat wij Zuid-Afrika op z'n nummer wilden zetten,’ schreef hij, en bekende ruiterlijk dat z'n nummer tien jaar te laat kwam. ‘Een economische boycot is uitstekend, maar niemand houdt zich eraan. Maar met een culturele boycot ontzeg je juist de progressieve Afrikaanse schrijvers de solidariteit die ze in hun eenzaam geschrijf zo hard nodig hebben. En de voorstanders van de apartheid? Juist hun hadden we onze geschriften niet moeten onthouden. (...) Cultuur is wapen,’ aldus De Coninck die Zuid-Afrika, dat hij nu óók bereist, als een onoplosbaar land typeert.

Vlaanderen legt volop contacten met ‘het nieuwe Zuid-Afrika’, zoekt ijverig naar allerhande samenwerking op economisch, cultureel en politiek vlak. Geen haan die erover kraait, geen spoor van protest meer. In onderstaande bijdrage een gesprek met een drietal uiteenlopende Vlamingen over verleden, heden en toekomst van Zuid-Afrika, en onze houding ter zake. Een bescheiden poging om het beeld wat scherper te stellen. In een volgend verhaal brengen we gesprekken met enkele Nederlanders.

Eerst - ladies first - komt de schrijfster Kristien Hemmerechts die in haar bundel reisverhalen Amsterdam retour een boeiend stuk over haar Zuidafrikaanse ervaringen opnam, aan het woord. Vervolgens prof. Marcel Janssens van de Katholieke Universiteit Leuven die sinds 1979 in Zuid-Afrika aan tal van universiteiten Nederlandse en Europese literatuur doceerde. Het laatste woord krijgt de bewindsman, Vlaams minister-president Luc Van den Brande.

Berchem. Huize Hemmerechts in een bekende straat tussen de Pretoria- en de Transvaalstraat.

In haar boekje Amsterdam retour nam de schrijfster Kristien Hemmerechts haar verslag van haar eerste verblijf in Zuid-Afrika - op uitnodiging van de University of Cape Town - op onder de titel ‘De stemmen van Zuid-Afrika’. Het verscheen eerder in De Standaard Magazine. In al zijn beknoptheid geeft het door de afstandelijke be-

Nelson Mandela Foto: Archief ANV

[p. 5]

schrijving van de eigen belevenissen en door de zorgvuldig geselecteerde details uit gesprekken met nogal sterk verschillende mensen, een duidelijk beeld van de complexe Zuidafrikaanse samenleving. Reden waarom we bij haar aanbelden voor een gesprek.

‘De blanken voelen zich vaak het slachtoffer van een zeer simplistische voorstelling, van vooroordelen. In de ogen van velen was een blanke per definitie een voorstander van apartheid, maar binnen de blanke gemeenschap leefde er toch ook vaak een groot verzet tegen die apartheid,’ aldus de auteur. Ze vertelt hoe de publikatie van haar verslag in De Standaard Magazine, waarin ze een paar krasse ‘politiek niet correcte’ uitspraken van Dorothea van Zyl, docente Nederlandse literatuur in Stellenbosch, opnam, haar niet alleen de woede van de betrokkene opleverde maar ook voor een relletje zorgde, waarbij bijvoorbeeld de krant Die Burger schreef dat het geen zin had buitenlanders uit te nodigen aangezien die toch alleen maar door een bril van vooroordelen kijken.

‘Het prachtige aan Zuid-Afrika is het grote enthousiasme dat binnen de blanke, zwarte en gekleurde gemeenschappen heerst,’ zegt Kristien Hemmerechts. ‘Ze willen dat het lukt. Ze moeten iets ondernemen dat objectief bekeken zeer problematisch is. De meeste zwarten hebben geen opleiding, geen infrastructuur, geen huizen. Begin maar. En toch is er een fantastische inzet.’

Met het verdwijnen van Mandela zal het uur van de waarheid slaan?

‘Iedereen houdt zijn hart vast. Wat na Mandela? Hij is voor iedereen een absoluut mythische figuur, een man met een enorme charme waar heel veel over wordt verteld, en die in alle lagen van de bevolking op veel liefde en bewondering kan rekenen. Er wordt aan zijn opvolging gewerkt. Men hoopt dat een soort stabiliteit ontstaat nog voor hij verdwijnt, dat hij nog lang genoeg leeft om die gigantische revolutie tot stand te helpen brengen. Nog eens: wat men in Zuid-Afrika vooral voelt, is dat enorme enthousiasme. Natuurlijk, in alle bevolkingslagen heersen ook andere gevoelens. Voor de armen gaat het veranderingsproces niet snel genoeg, de rijken hebben angst. Toch is er die geweldige wil om te slagen. Men had verwacht dat de blanken zouden weggaan, dat Zuid-Afrika zou leeglopen. Het is niet gebeurd. Ook de blanken zijn Zuid-Afrikanen en geen Europeanen. Ze houden van hun land. Ze willen niet emigreren. Nu, er gebeurt enorm veel in Zuid-Afrika, er heerst een enorm élan.’

Foto: Archief ANV

Uw man noemde Zuid-Afrika een onoplosbaar land.

‘Hoe kun je zeggen: een onoplosbaar land? Zijn er oplosbare landen? Kijk naar Groot-Brittannië, naar Duitsland. Er zijn veel landen met grote conflicten. Het merkwaardige in Zuid-Afrika is dat de zwarte bevolking niet zint op wraak, dat ze een opvallende vergevingsgezindheid aan de dag legt. Mij is als verklaring daarvoor gegeven dat het zeer gelovige mensen zijn. Het is onzin om voortdurend naar Zuid-Afrika te kijken en de grootte van de problemen te benadrukken. Die problemen zijn ook hier. We kunnen veel van de Zuid-Afrikanen leren. Hoe zij met hun multiculturaliteit omgaan bijvoorbeeld. Wij zitten er ook mee.’

Heeft die hele boycot volgens u iets uitgehaald?

‘Een boycot is altijd een zeer problematisch ding. Kijk naar Irak. Wie lijdt eronder? De man en de vrouw in de straat. Kijk naar wat er op Cuba gebeurt. Ik denk dat ik in het algemeen nogal antiboycot ben. Er zijn steeds een heleboel mensen die ontsnappen.’

[p. 6]

Moeten wij, Nederlandstaligen, het Afrikaans ondersteunen?

‘Vroeger, tijdens de apartheid, was die gedachte een griezel. Het was toen het best een zekere afstand te bewaren. Het is onzin om van eenzelfde taal te spreken. Daarvoor zijn de verschillen te groot. Het is voor ons wel zeer boeiend om door die taalverwantschap hun realiteit te kunnen meebeleven. Want ook op cultureel-creatief gebied bruist het. Waarom zouden we niet een zekere aansluiting zoeken? Het is normaal dat we meer interesse hebben voor het gebeuren in Zuid-Afrika dan voor dat in een ander land dat die banden niet heeft. Hetzelfde geldt voor de economische steun. Maar niet vanuit de idee: dat zijn broeders, dat is een deel van ons taalgebied, enzovoort. De vraag of de uitwisseling zinvol is, is achterhaald. Ze gebeurt volop.’

U bent optimistisch over de toekomst van Zuid-Afrika?

‘Als het daar niet lukt, waar dan wel?’

En na een stilte: ‘Ik klink heel optimistisch. Mijn optimisme is maar een verwoorden van hun optimisme.’

Katholieke Universiteit Leuven. Bureau van prof. Marcel Janssens, faculteitsgebouw Germaanse Talen.

Hoe vaak Marcel Janssens, prof. moderne Nederlandse en Europese literatuur en onder meer bekroond met de driejaarlijkse staatsprijs voor de kritiek en het essay, naar Zuid-Afrika reisde om er te doceren, weet hij niet precies meer. ‘Ik maakte voor het eerst in 1979 op uitnodiging van het ministerie van Onderwijs een rondreis langs de verschillende universiteiten waar ze een departement Nederlands-Afrikaans hebben. Ik ben toen op plaatsen geweest waar zelden iemand kwam, zoals de universiteit van Die Noorde, helemaal in het noorden van het toenmalige Transvaal. Daarna ben ik diverse keren in Zuid-Afrika terug geweest om er gastcolleges te geven aan zeer verschillende universiteiten: Engelse, Nederlandse, blanke, zwarte, Indische en ook in Durban, die kleurlingenuniversiteit van West-Kaap,’ vertelt de hoogleraar.

‘Vier, vijf keer was ik aan de University of Cape Town in Kaapstad voor een befaamde summer school. Het is dan januari, hun zomer, en dus vakantie. De campus is volledig leeg. Er wordt, volkomen vrij, een programma van vijf opeenvolgende lezingen, één per dag, aangeboden aan wie wil komen luisteren. Ik heb het er, in het Engels, gehad over Europese cultuur en literatuur, en het was een ongelofelijk stimulerende ervaring. Je ziet de nieuwsgierigheid en de leergierigheid van de mensen die komen, terwijl ze bijvoorbeeld aan het strand van Kaapstad hun vakantie doorbrengen. Vanaf het begin kwam ik in alle mogelijke academische milieus van alle mogelijke strekkingen, van de Nationale Partij tot - toen al - zeer anti-apartheid gezinde fracties in de universitaire wereld. In 1979 reeds ging ik met een ambtenaar van het ministerie van Cultuur naar Mamelodi, de township van Pretoria, waar ik op een zwarte school ontvangen werd. Ik trok met een man van het Pan Africanist Congress naar Khayelitsha, de township van Kaapstad, die nog veel erger was dan Sohetho. Ik was er kapot van!’

Hij laat me een pas ontvangen brief van de universiteit van Natal zien waarop te lezen staat: ‘De universiteit van Natal verwerpt apartheid.’ ‘Reeds in de jaren 1980,’ aldus prof. Janssens, ‘stond die zin op de brieven van universiteiten, van de University of Cape Town, van de universiteit

[p. 7]

van Witwatersrand, van Wes-Kaap, enzovoort. In die tijd reeds zag je in de academische milieus dat verzet opkomen. En wat er dan met Mandela gebeurde, dat lag in de lijn van de verwachtingen. Er moest iets gebeuren. Ik hoop, dat het ten goede is gebeurd wat er is geschied. De Nationale Partij is nu uit de regering gestapt, en dat was waarschijnlijk ook voorspelbaar, maar het zit daar helemaal nog niet pluis, noch economisch, noch politiek. Ook demografisch staan er nog grote moeilijkheden te wachten. Toch is dit een land met toekomst dat model kan staan voor heel zuidelijk Afrika, denk ik. Ik heb desondanks veel vertrouwen in wat daar kan gebeuren. Het nieuwe Zuid-Afrika is in the making run, maar het is nog niet voor morgen.’

Kan een regering dat land met zijn enorme tegenstellingen op den duur in de hand houden?

‘Het zal een zaak van de verdeling van de macht zijn. Een middenkader bij de zwarten moet politiek, economisch en sociaal de touwtjes in handen nemen. En er moet wat gebeuren. Mandela moet een aantal van zijn grote beloften - bijvoorbeeld werk- en woongelegenheid voor iedereen - waar zien te maken. En beheersing van de demografie is zeker noodzakelijk. Voor dit alles is tijd nodig. In mijn pessimistische buien denk ik: daar gaan twee generaties over.’

Slaat voor Zuid-Afrika het uur van de waarheid op het moment dat Mandela verdwijnt?

‘Niet dat het lot van Zuid-Afrika alleen met zijn persoon verbonden is, maar er kan een zeer moeilijke overgangsperiode komen. Het African National Congress heeft wel know-how en expertise in huis. Er zitten zeer bekwame kerels bij, én dames. Wat jammer is op dit ogenblik, is de moedeloosheid die zich meester maakt van de blanke elite, van de blanke intellectuele klasse aan de universiteiten en erbuiten, ten gevolge van die zogeheten affirmative actions, weet je wel, regtstellende akties. Ik constateer bij collega's en ambtenaren van ministeries een groeiende onrust en een stijgend onbehagen omdat zij achter gesteld worden ten opzichte van mensen die noch de expertise, noch de vaardigheden hebben waarover zij wel beschikken.’

Zit de schrik er bij de blanken diep in? Ik hoor verhalen over mensen die van hun huizen burchten maken.

‘Juist. Ik was de eerste van de KUL die jaren geleden bij Nadine Gordimer op bezoek ging. Ze was een fervente aanhangster van het ANC. Ze woonde in een hele chique rijkemensenbuurt van Johannesburg. Toen al was dat huis als een burcht gebarricadeerd. Nu, in de betere wijken van Pretoria, waar de rijken - meestal blanken - wonen, wel, wel, staat overal aan de poorten een plakkaat met daarop “alone” gevolgd door de naam van de privé-firma die ze bewaakt. Die huizen zijn op dit ogenblik vestingen en daaruit blijkt toch wel een zekere angst.’

Het werd u allicht niet in dank afgenomen dat u tijdens de boycot in Zuid-Afrika ging doceren?

‘Dat is een beetje mijn bitterheid. Ik werd al die jaren met de nek aangekeken. Ik was een collaborateur. Nu vliegt iedereen erheen, het liefst op kosten van de gemeenschap, maar ik gun het ze. Van harte. Waarom ik er heen ging? In de eerste plaats voor mijn vak. En verder: iedereen weet dat ik graag reis. Ik was zeer benieuwd naar wat in dat land gebeurde, hoe alles daar evolueerde.’

In 1994 ontving prof. M. Janssens aan de universiteit van Potchefstroom een eredoctoraat uit handen van gewezen president F.W. Deklerk.

[p. 8]

‘Het was een bijzonder genoeglijk gebeuren,’ aldus de professor. In januari van volgend jaar reist hij weer naar Zuid-Afrika. Hij is door de universiteit van Bloemfontein uitgenodigd om de prestigieuze D.F. Malherbe-gedenklesing te houden, en daar voelt hij zich zeer vereerd door. Wat de toekomst van het Afrikaans betreft, is Janssens gematigd optimistisch. ‘Maar er is ook aan de universiteiten duidelijk een Afrikanisering aan de gang en het Engels wordt ongetwijfeld de lingua franca. Sommige universiteiten schrappen in hun briefhoofd Nederlands waar stond “Departement voor Afrikaans en Nederlands”. En dat is symptomatisch, net zoals het feit dat de minister van Cultuur liet weten dat er geen subsidie meer gegeven wordt aan het internationale Tijdskrift vir Letterkunde.’

Brussel, Martelaarsplein. Kabinet van minister-president Luc Van den Brande.

Al vrij snel na de verkiezing van Nelson Mandela tot president besloot de Vlaamse regering tot samenwerking met Zuid-Afrika. Na een reis door dat land van de Vlaamse ministers Van den Brande en De Batselier in oktober 1994 besliste de Vlaamse regering zo'n tien miljoen frank (ongeveer 500.000 gulden) toe te kennen aan het zogeheten Taalfaciliteringsprogramma (TFP) van de provincie Vrijstaat. Dat TFP bestaat uit twee delen: enerzijds het uitbouwen van een tolkenopleiding aan de universiteit van Oranje-Vrijstaat en

Potchefstroomse Universiteit

anderzijds het inrichten van een volwaardige tolkdienst in het provinciale parlement. Vlaanderen beschikt over voortreffelijke tolkenscholen en produceert uitstekende tolkapparatuur. Ook aan de oprichting van een Centrum voor racismebestrijding in Vrijstaat wordt medewerking verleend. De kennis en de ervaring van het Vlaams Centrum voor Gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding van de dominicaan dr. Johan Leman kunnen daarbij ten zeerste van nut zijn.

In het najaar gaat minister-president Van den Brande opnieuw naar Zuid-Afrika om een nieuwe fase van de samenwerking te beginnen. Of het daarbij tot een cultureel verdrag komt, is op dit ogenblik nog niet uitgemaakt.

Wordt het een samenwerking met heel Zuid-Afrika? Of met een bepaalde provincie?

‘De twee. Met Zuid-Afrika, maar ook met een aantal provincies. Vrijstaat is bijzonder geïnteresseerd in verdere en intensievere samenwerking. De Wes-Kaap ook. In Vrijstaat hebben we het Taalfaciliteringsprogramma ondersteund en dat lijkt mij nu goed te lopen. De taal is hier weer een interessante factor, maar zie dit niet als een reconquista vanuit het Nederlands naar het Afrikaans. Ik heb destijds gezegd: “Als we weer met Zuid-Afrika samenwerken, dan is dat met het nieuwe en niet met het oude Zuid-Afrika.” We moeten de vergissing van sommigen niet maken

[p. 9]

en denken dat wij vanuit het Nederlands de natuurlijke bondgenoten van Zuid-Afrika zijn. Ik geloof niet dat dat de werkelijkheid is, maar omgekeerd zou het ook fout zijn om te zeggen dat het er niks mee te maken heeft. De twee talen zijn toch wat verbonden. Het Afrikaans is ook een brugtaal in Zuid-Afrika. Als je naar het aantal sprekers van de elf officiële talen kijkt, dan is het niet enkel vanuit taalkundige, maar ook vanuit democratische overwegingen erg belangrijk dat een dergelijke TFP uitgewerkt wordt. Het is heel merkwaardig, maar een land als Zuid-Afrika heeft nauwelijks tolken! Verder werken we ook mee aan de uitbouw van een centrum voor conflictbeheersing. We hopen dat het zal bijdragen tot de versterking van de democratie in Zuid-Afrika....’

Wat wordt de concrete taak van de missie die eind dit jaar naar Zuid-Afrika trekt?

‘Ze heeft een dubbele bedoeling. Opnieuw een aantal politieke contacten leggen én met de Zuid-afrikaanse regering, én met twee of drie provincies. Er zal ook een belangrijke economische delegatie meegaan.’

Ik heb de indruk dat Vlaanderen verder is met politiek-economische samenwerking met Zuid-Afrika dan Nederland. Is dat zo?

‘Dat zou ik echt niet durven zeggen. Daar kan ik geen zinnig oordeel over uitspreken. Onmiddellijk na de verkiezingen van 1994 hebben wij gekozen voor samenwerking met Zuid-Afrika. We willen dat doen binnen de nieuwe democratische context. We kunnen heel veel van dat land leren, denk ik. Het is een gespleten samenleving met veel conflicten waar men, desondanks, probeert iets nieuws op te bouwen. Ik vind dat daar mentaal en moreel een heel sterk appèl van uitgaat. Een appèl aan ons om opnieuw te ontdekken wat eigenlijk niet zo vanzelfsprekend is. Ik had eenzelfde ervaring in 1989 in Warschau. Poolse journalisten vroegen me wat nu als tegenprestatie van Polen verwacht werd voor het aangeboden partnership. Ik antwoordde dat hun tegenprestatie ruimschoots ingevuld werd doordat zij ons opnieuw enkele essentiële principes van de democratie voor ogen stelden.’

Bent u optimistisch over de toekomst van Zuid-Afrika?

‘Ik durf mij niet uit te spreken. Ik heb de mogelijkheid niet om precies in te schatten wat het nu allemaal wordt. Men probeert wel, ondanks de erfenis van het verleden, om gezamenlijk nieuwe dingen tot stand te brengen. Een land met dergelijke mogelijkheden moet normaal slagen in zo'n proces. Maar ook dat zal cyclisch en anticyclisch zijn. Er is het enorme probleem van de stedelijke concentratie

Het Afrikaanse Taalmonument

waar veel mee samenhangt. Wij hebben dat ook gekend, de vlucht van het platteland naar de stad, waardoor je dus een overindustrialisering krijgt met alle gevolgen vandien. Iemand zei ooit cynisch dat het afschaffen van de pasjeswet tot gevolg had dat de townships drie, vier keer zo groot werden als 4 of 5 jaar daarvoor. Dit zijn concentratiefenomenen die men niet alleen in Zuid-Afrika aantreft.’

Mandela lijkt de cruciale figuur te zijn?

‘Ja, hij heeft natuurlijk een grote geloofwaardigheid, zeg maar charisma, in zijn geval. Ik stel wel vast dat er een aantal nieuwe zwarte leiders is, zeer behoorlijk opgeleid en met een hele grote verantwoordelijkheidszin, dat naar mijn gevoel in staat moet zijn om op een bepaald ogenblik de verantwoordelijkheid over te nemen. Ik was bijzonder getroffen door wat ik in mijn contacten met die mensen mocht ervaren.’

Zou het niet nuttig zijn als Vlaanderen en Nederland gezamenlijk zouden optreden naar Zuid-Afrika toe?

‘Ho, ik denk dat het in verband met culturele initiatieven mogelijk moet zijn, maar ik zie het minder direct in verband met politieke aangelegenheden. We hebben het ook nooit uitgeprobeerd. Het is niet direct aan de orde.’