Neerlandia. Jaargang 100

[p. 2]

[Nummer 4]

Commentaar
Het behoud van de Nederlandse Cultuur

Het gaat goed met de Nederlandse cultuur, dacht ik, toen ik in april Kamerstuk 24247 Uitgangspunten voor Cultuurbeleid van staatssecretaris A. Nuis in handen kreeg. De beleidsnota was niet alleen een doorwrocht beleidsstuk, ze was bovendien uitgezet tegen een poëtisch klankbord van Nederlandse verzen. Opbeurende verzen als ‘Warmte waait/overal oogleden/de blinde vrucht ontwaakt’ (Lucebert) wekten hoge verwachtingen voor de cultuurimpuls in het regeringsbeleid.

Met de zorg voor het culturele erfgoed zou het nu wel loslopen. De staatssecretaris, zelf binnengehaald als cultuurpaus in het vernieuwde departement Onderwijs en Wetenschappen, zou toch zeker wel borg staan voor het instandhouden van de culturele geletterdheid van de Nederlandse bevolking. Van een staatssecretaris die zich als een renaissancistisch humanist laat inspireren door de rijkdom van onze literatuur, kon ook voor het Nederlands onderwijs het beste verwacht worden. Met de onderwijsvernieuwing moest het nu dus wel de goede kant uitgaan. Dacht ik.

Tot begin juli de plannen van staatssecretaris Netelenbos rond de nieuwe examenprogramma's HAVO-VWO voor het schoolvak Nederlands op tafel vielen. Wat een armoede! Wat een cultuurbarbarisme! Mevrouw de staatssecretaris stelt zonder meer de onttakeling van het vak Nederlands voor. De door twee vakcommissies aanbevolen introductie van taalkunde is afgewezen, ook voor het VWO. En het onderdeel literatuur wordt uit het schoolvak Nederlands gehaald en samen met de literaturen van andere talen op een hoop gegooid in een nieuw vak Literatuur, dat voor alle leerlingen verplicht zal zijn en dat door de leraar Nederlands of door een docent in een andere taal verzorgd zal worden. Het vak Nederlands zal dan - aldus uitgekleed - nog enkel bestaan uit taalvaardigheid.

Dat een cultuur juist bestaat bij de gratie van haar literatuur en dat de taal het bezonken culturele erfgoed overdraagt, is kennelijk bij staatssecretaris Netelenbos nog niet doorgedrongen. Taal reduceren tot een communicatiemiddel, een technisch instrument dat slechts dient om boodschappen over te brengen, getuigt van een wel heel beperkt inzicht in de wezenheid van taal. Wie niet beseft dat de taal ook het geheugen van de cultuur en drager is van onze identiteit, negeert het belang van de moedertaal van het individu. Van een staatssecretaris mag toch iets meer cultuurbesef worden verwacht. Moet het Nederlands in het onderwijs echt verarmd worden tot een puur functionele code, een soort computertaal waarin geen ruimte is voor emoties of creativiteit?

Overigens is het maar de vraag of het technische taalvaardigheidsonderwijs ooit iets meer kan opleveren dan saaie communicatie. Is juist niet het levende contact met de literatuur, het zorgvuldig begeleide proeven van een schitterend verwoorde levensstijl, de belangrijkste stimulans tot betere taalbeheersing? Als we naar een efficiënter taalbeheersing streven in ons onderwijs, is het juist zaak leerlingen in contact te brengen met prachtig verwoorde woede, eerbied, eenzaamheid, liefde, mystiek. Is ooit liefdesverdriet muzikaler en schrijnender geuit dan in Hoofts ‘Zal nimmermeer gebeuren/Mij dan na dezen stond/De vriendschap van uw ogen,/De wellust van uw mond’? Kan het vitalistische levensgevoel aangrijpender worden uitgeschreeuwd dan in Marsmans ‘Schuimende morgen/en mijn vuren lach/drinkt uit ontzaggelijke schalen/van lucht en aarde/den opalen dag’? Heeft niet beter dan enig zakelijk stuk Van den Vos Reynaerde ons vertrouwd gemaakt met de subtiliteit van ironie en

[p. 3]

sarcasme, en Max Havelaar met de kracht van polemische scherpslijperij?

Wie de literatuur weghaalt uit het vak Nederlands laat zich niet alleen kennen als een technocratisch cultuurproleet, maar ontzegt leerlingen de kans om kennis te maken met de moedertaal in haar volle kracht en glorie. Wil men leerlingen de smaak voor de taal, de waardering voor haar schoonheid en de bewondering voor haar subtiliteit bijbrengen, dan is degelijk literatuuronderwijs een eerste voorwaarde. Maar ook kennismaking met inzichten uit de taalkunde is noodzakelijk voor een rijke taalbeheersing. In onze hedendaagse maatschappij, die door toenemende mediatisering, steeds meer een taalmaatschappij geworden is, is het essentieel dat jonge mensen vertrouwd geraken met retorica, grammatica en semantiek, dat zij inzicht krijgen in talige manipulatie. Een inleiding in taalkundige visies op woordbetekenis, polysemie en metaforie is voor jonge weetgierige geesten niet alleen boeiend, maar zal hun ook helpen beter om te gaan met de wereld van betekenissen die hen omringt.

Rudy Kousbroek heeft in het NRC een treurig voorbeeld gegeven van wat er gebeurt als men literatuur en taalkunde uit het vak Nederlands weghaalt. Zijn voorbeeld was zo pijnlijk omdat het een afgestudeerde neerlandica betrof die haar studie taalbeheersing af had en als taaladviseur mocht werken: ‘Beeldspraak begreep zij niet, woordspelingen zag zij voor vreemde slordigheden of typefouten aan, moeilijke woorden werden geëlimineerd of op zodanige wijze vervormd dat het iets anders ging betekenen’ (NRC 23 april). Wie de taalgebruiker het directe genieten en het analytisch ontleden van het literaire taalgebruik ontzegt, beneemt hem tezelfdertijd de mogelijkheid tot echte taalbeheersing.

Meneer Nuis, hoef ik dat eigenlijk allemaal met zoveel woorden neer te schrijven? Kunt u als voorzitter van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie uw collega Netelenbos niet eens duidelijk maken hoe belangrijk het in de huidige Europese context is, dat Nederland niet zelf het Nederlands onderuit gaat halen? Of het Nederlands in het nieuwe Europa als cultuurtaal gerespecteerd zal worden, zal in de eerste plaats van de attitude van de Nederlanders afhangen. Als Nederlanders er zelf slordig mee omspringen, het zelfs in hun eigen onderwijs degraderen tot een puur technisch instrument, dan hoeven wij niet te verwachten dat omringende culturen er bewonderend naar op zullen kijken. Dan hoeft het ons ook niet te verwonderen dat de grote Europese partners het zo snel mogelijk uit de Europese gremia willen weren.

Mevrouw Netelenbos, u was, zegt men, teleurgesteld over de vlaag van kritiek waarop uw plan onthaald werd. U hebt zelfs de kamerleden gewaarschuwd dat, als zij te veel naar de vakdocenten luisteren ‘er dan nooit een steek verandert’. Als dat uw vrees is dan heb ik een voorstel. Kijk eens om u heen in Europa. Misschien merkt u dan hoe het moedertaal-onderwijs juist het draagvlak kan zijn van culturele geletterdheid. Wellicht ziet u dan zelfs kans om, via het onderwijs, de vaderlandse neiging om de Nederlandse taal en cultuur zelf te wurgen, te keren. Dat zou pas een verandering zijn.

Ludo Beheydt

Universiteit van Amsterdam