Neerlandia. Jaargang 100

[p. D7]

De levensnoodzakelijke openbare omroep

Het lijkt vandaag de dag haast ongelooflijk dat bij de start van de televisie ‘men’ niet in de rentabiliteit van dit nieuwe medium geloofde en dat de industrie er nauwelijks in geïnteresseerd was. Televisie werd dus, net als de radio, het monopolie van de overheid. Tegen het einde van de jaren zeventig veranderden de kapitaalbezitters grondig hun houding tegenover de mediasector. ‘TV-programma's werden eveneens verkoopbare produkten, consumptiegoederen die gerendabiliseerd konden worden en dus instrumenten in het winstvormingsproces’, aldus prof. Els Witte, rector van de Vrije Universiteit Brussel, in haar boekje De breedte van het scherm.

De reclamewereld, de industriële en financiële groepen én de uitgevers van kranten en tijdschriften wierpen eveneens hun begerige blikken op de audio-visuele sector. In zowat alle landen gingen commerciële zenders van start die het leven van de publieke omroep zuur maakten. Meer zelfs, ze drongen de openbare omroepen in de marginaliteit en bedreigden hen in hun bestaan. Niet gehinderd door de drievoudige opdracht van ‘informeren - opvoeden - ontspanning brengen’ (zoals door de wetgever aan de openbare ‘collega's’ opgelegd), noch door kwaliteitsnormen, maakten ze dat soort programma's waarmee ze een zo groot mogelijk publiek konden bereiken. Dat was immers de verwachting van de adverteerder: zijn boodschap bij zo veel mogelijk mensen brengen. De openbare omroepen hadden op deze terreur van het amusement - We amuseren ons kapot is de veelzeggende titel van een boek van de Amerikaanse communicatiewetenschapper prof. Neil Postman - niet onmiddellijk een doeltreffende antwoord.

In zijn voorwoord in het boek Les télévisions publiques en quête d'avenir (1994) van Yves Achille somt Charles-Albert Michalet, professor aan de universiteit van Paris-Nanterre en expert bij de Wereldbank, de redenen op voor het uitblijven van gepaste reacties van de kant van de publieke omroep. Hij noteert er wel bij dat die redenen gelden voor álle publieke instellingen, in welke sector dan ook. Te verregaande inmenging van de politieke instanties in het bestuur van de instelling, onvoldoende financiële middelen, starheid in de bureaucratische structuren die vernieuwing afremmen en zelfs blokkeren, zijn enkele door Michalet genoemde redenen. Hij voegt bij dit alles ook nog de ondoeltreffendheid van de klassieke maatregelen om de rentabiliteit van semi-overheidsinstellingen te herstellen, zeker wanneer het gaat om het verminderen van de vaste kosten. Hij wijst in dat geval in de eerste plaats op een te groot en onderbetaald personeelsbestand. Michalet stelt verder dat achter de crisis van de openbare omroep eigenlijk een crisis van de staat zelf schuil gaat. De staat wordt immers geconfronteerd

Wereldomroep, zender Waver
Foto: BRTN

met een golf van economisch liberalisme en van globalisatie.

Noodzakelijk correctief

Heeft het dan, gezien het onbetwistbaar groot succes van de commerciële televisie bij een niet onaanzienlijk deel van de bevolking, nog zin dat een staat een nationale zender in leven houdt? Is het niet veel realistischer om de deuren van de

[p. D8]

publieke omroep te sluiten en resoluut de kaart van de commerciële zender(s) te trekken? Het is een vraag die men de laatste jaren wel vaker heeft gesteld. Een ‘overtuigd pleitbezorger’ voor de openbare omroep is alvast prof. Els Witte. Ze was enkele jaren (1988-1994) voorzitter van de raad van bestuur van de BRTN maar haar pleidooi voor de openbare televisie, het al genoemde essay De breedte van het scherm (1994), schreef ze - zo vermeldt ze uitdrukkelijk - als VUB-hoogleraar hedendaagse politieke geschiedenis en docente van het vak ‘Media en politiek’.

Voor haar is het zonneklaar dat voor het democratisch functioneren van onze hedendaagse samenleving de publieke televisie meer dan ooit levensnoodzakelijk is. De publieke omroep moet een noodzakelijk correctief vormen op de commerciële, moet de betere zender voor iedereen zijn die ándere normen en waarden hanteert. Het hoofddoel van de commerciële televisie is uiteraard een zo groot mogelijke winst maken. Daartoe moet ze in de eerste plaats een aantrekkelijk reclamevehikel zijn. Deze optie houdt een aantal gevaren in, onder andere op het vlak van de informatieverstrekking. ‘Voor de democratie is het allesbehalve gezond als het bedrijfsleven de grenzen van de informatie aangeeft en de communicatie bepaalt,’ aldus Witte. Kritische, onafhankelijke en verantwoorde journalistiek kan wel eens haaks op commerciële belangen staan. Door het toespitsen van de programmering op het ontspannende genre, worden wat dieper gravende informatieve en educatieve uitzendingen slechts

Directiecomité BRTN, Piet van Roe, Bert de Graeve en Chris Cleeren
Foto: BRTN

met mondjesmaat op het scherm gebracht. Verschillende publiekssegmenten komen bij de commerciële omroep nauwelijks of niet aan hun trekken.

De commerciële logica brengt nog andere gevaren met zich mee, zoals verregaande exploitatie van emoties en sensatie om de sensatie. Een openbare omroep moet andere normen hanteren die te maken hebben met professionaliteit, goede smaak, menselijke waardigheid, en kwaliteit. Volgens professor Witte hebben de openbare omroepen ook een duidelijke taak te vervullen ten overstaan van de eigen cultuurgemeenschap, namelijk ‘het gevecht leveren tegen de verregaande commerciële internationalisering en het eigen patrimonium in bescherming nemen, zonder zich echter in eng nationalisme op te sluiten’.

Dat iemand die op een of andere manier met de openbare omroep te maken heeft, deze verdedigt, mag nauwelijks verbazing wekken. Dat iemand van een commerciële zender het opneemt voor de openbare concurrent, is eerder bevreemdend. Toch tekende media-observator Huib Dejonghe onlangs een waar pleidooi voor de openbare omroep op uit de mond van Michael Grade, hoofd van het commerciële Channel 4. ‘We moeten niet doen, alsof het onvermijdelijk is dat we geen openbare omroep meer hebben en dat de hele mediawereld aan de commercie wordt overgelaten,’ aldus de Britse omroepman. Hij hamert erop dat overheden moeten beseffen dat een openbare omroep een zaak is van algemeen, openbaar beleid. ‘Regeringen moeten de definitieve bewakers zijn van een échte programmakeuze, van verscheidenheid en van kwaliteit - in naam van de hele gemeenschap.’ Het spreekt voor zich dat ze dan ook de nodige middelen ter beschikking van die openbare omroep moeten stellen zodat hij zijn opdracht zo goed mogelijk kan vervullen. Op de conferentie van de Europese

[p. D9]

Radio- en Televisie Unie (EBU) in maart jongstleden liet Europees commissaris Karel Van Miert horen dat nationale of regionale overheden hierover duidelijkheid moeten verschaffen.

Technologische (r)evoluties

Een andere ernstige uitdaging voor de publieke omroep is ongetwijfeld de haast ongebreidelde technologische evolutie. Digitalisering en datacompressie, tezamen met de capaciteitsvergroting van de kabels met behulp van glasvezel, maken het op zeer korte tijd mogelijk om via een kabelnet vele malen meer informatie te transporteren dan tot nu toe gebruikelijk was, en dat in twee richtingen: naar, maar ook vanaf de kabelaansluiting. Het grote geld zullen de kabelexploitanten in de toekomst met het ‘tweewegverkeer’ - telefonie, thuiswinkelen, allerhande informatiediensten - binnenhalen, eerder dan met de doorgifte van radio- en televisiekanalen. En het wordt voor hen financieel helemaal interessant wanneer abonneetelevisie (voorlopig is er alleen Filmnet/Supersport) en video-op-aanvraag ingeburgerd raken.

Naast de grote mogelijkheden van de kabel zijn er nog de veel grotere van de Direct Broadcasting Satellites. De twee voornaamste satelliet-exploitanten in Europa (SES en Eutelsat) bieden binnen drie jaar meer dan zeshonderd digitale televisiekanalen aan voor iedereen die er een wil huren, en dit naast de honderden analoge kanalen die nu al in de lucht zijn. En ook Amerikaanse bedrijven loeren begerig naar de Europese satellietmarkt.

In een referaat op een studiedag in oktober 1995 schetste de toenmalige administrateur-generaal van de BRTN, Cas Goossens, volgend duizelingwekkend toekomstbeeld. ‘Als Disney een alliantie aangaat met ABC/Capital Cities/SBS en als Time-Warner met Turner samengaat, dan wordt er een potentieel kapitaal van tenminste twee keer BF 300 miljard (ongeveer 16 miljoen gulden) bijeengelegd om telecommunicatieprodukten te maken die onder meer via 3500 op Europa gerichte satellietkanalen - dat aantal verwacht men in het begin van het volgende millennium - en via video-op-aanvraag en allerhande nieuwe technologieën aan

Gebouw van de IKON
Foto: Kippa

de Europese consument aangeboden zullen worden. Die mediatycoons hebben hun bruggehoofden reeds in Europa gevestigd, met name in de Europese Commissie. Boze tongen beweren dat de Europese Commissie al lang de idee van een niet-commerciële omroep als onrealistisch heeft laten varen.’

Verklaring van Brussel

Kan de openbare omroep met zijn karige budgetten in deze omstandigheden nog meespelen? Begin maart organiseerde de EBU in Brussel een conferentie over de openbare omroep en de mediamaatschappij. Het resultaat was een ‘Verklaring van Brussel’, een soort handvest voor de toekomst. Daarin ligt de klemtoon op het feit dat de nieuwe media voor iedereen beschikbaar en toegankelijk moeten zijn. ‘Zowel de radio- als televisiediensten van de publieke omroepen nemen nu al actief deel aan het lanceren van nieuwe communicatiemiddelen en zullen dat in de toekomst blijven doen,’ heet het, en dat willen ze verwezenlijken met inzet van al hun troeven, zoals hun ervaring om in het publieke belang te werken, hun vakmanschap, hun ervaring op het vlak van de pluralistische informatie, enzovoort. Ze roepen op ‘tot een waarachtig sociaal pact tussen alle privépartners en publieke partners als een noodzakelijke voorwaarde om van de informatiemaatschappij een maatschappij voor iedereen te maken.’

Kortom, in het licht van de technologische vooruitgang willen de openbare omroepen de trein niet missen.

Guido Logie