Neerlandia. Jaargang 100

[p. D2]

Dossier Televisie: met of zonder grenzen?

Het Nederlandse en Vlaamse televisielandschap anno 1996

De structuur van de publieke omroep in Nederland en Vlaanderen is totaal verschillend. De Nederlandse publieke omroep bestaat uit een waaier van omroepverenigingen, verspreid over drie netten. De Vlaamse publieke omroep staat zelf in voor nagenoeg alle programma's op de twee netten. Vlaanderen liet in 1989 commerciële omroep toe, waarbij één organisatie een monopolie op de televisiereclame kreeg. Nederland stelde in 1992 de kabel open voor commerciële omroepen.

De Nederlandse publieke omroep is een complex geheel. De zendtijd wordt verdeeld over de NOS, de STER en de omroepverenigingen. De omroepverenigingen zijn de eigenlijke omroepen en de NOS is een samenwerkingsorgaan van de publieke omroepen. De STER is een onafhankelijke organisatie die haar zendtijd alleen kan gebruiken voor reclamespots.

De meeste omroepverenigingen waren oorspronkelijk radio-omroepen. Sommige daarvan waren sterk ideologisch gekleurd. In 1924 ontstond de NCRV (Nederlandse Christelijke Radio Vereniging) als omroeporgaan voor de protestanten. De KRO (Katholieke Radio Omroep) werd het jaar daarna opgericht als spreekbuis van de roomskatholieken. Eveneens in 1925 werd de VARA

Logo Nederlandse Programma Stichting
Foto: Kippa

(Vereniging van Arbeiders-Radio-Amateurs) opgericht. De VARA was nauw verbonden met de socialistische partij. De VPRO (Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep) kwam er in 1926 en was de eerste omroepvereniging die haar doelpubliek minder beperkte. Ook de AVRO (Algemene Vereniging Radio Omroep) wilde door een neutrale opstelling een zo breed mogelijk publiek bereiken. De omroepverenigingen TROS (Televisie en Radio Omroep Stichting) en Veronica zijn steeds marktgeoriënteerd geweest en hebben de wens van de kijker als ideologie.

Strijd om publiek

In de jaren zestig deed de ontzuiling haar intrede in de Nederlandse maatschappij en in het tv-aan-bod. Onder invloed van de niet-ideologische



zenders gingen de zuilgebonden zenders zich meer op de markt oriënteren en de nadruk kwam te liggen op programma's die een zo groot mogelijk publiek konden aanspreken. De strekking van de omroepen bleek nog bijna uitsluitend uit de actualiteitenrubrieken. Tegenwoordig is zelfs op dit punt het onderscheid sterk vervaagd. Als reactie op deze evolutie scheurde een streng protestantse groep zich af van de NCRV en richtte een nieuwe omroepvereniging op, de EO (Evangelische Omroep).

Bijzonder aan omroepverenigingen is dat ze eigenlijk ledenorganisaties zijn. Het aantal leden dat een omroep heeft, is in principe bepalend voor het aantal uren zendtijd: hoe meer leden, hoe meer zendtijd. In de ledenwerving speelt het programmablad dat alle publieke omroepen uitgeven een cruciale rol, en het werd dan ook tot een volwaardige aantrekkingspool uitgebouwd. Deze programmabladen bezitten het monopolie op de radio- en tv -gegevens, zodat de luisteraars en kijkers afhankelijk zijn van deze bladen voor informatie over programma's. Doordat een abonnement op het programmablad van een omroep ongeveer gelijk staat met lid zijn van die

[p. D3]

omroep, kan worden gesteld dat de zendtijdverdeling eigenlijk wordt bepaald door een bijprodukt van de omroep, nl. het blad.

Joop van Zijl, voormalig nieuwslezer van het NOS-journaal
Foto: Kippa

Sinds 1991 hebben ook de kleinere omroepen VPRO en EO het vereiste aantal leden voor het maximale aantal programma-uren. De zes overige omroepen boetten hierdoor aan zendtijd in. In 1995 stapte Veronica uit het publieke bestel, zodat er op het moment nog zeven publieke omroepen over zijn die allemaal evenveel zendtijd hebben.

De Mediawet verplicht iedere omroep een volledig programma te bieden. Dat wil zeggen dat het programma zowel culturele, informatieve en educatieve als verstrooiende elementen moet bevatten. Bovendien moeten er uitzendingen zijn voor het grote publiek, en uitzendingen voor bepaalde doelgroepen.

Tot 1 oktober 1992 vormde Nederland 1 het verzuilde net, met programma's van identiteitsgebonden, geprofileerde zenders: EO, KRO, NCRV en VARA. Op Nederland 2 waren de semi-commerciële omroepen gegroepeerd: AVRO, TROS en Veronica. Nederland 3 bood programma's aan van de NOS en van kleine zendgemachtigden zonder leden (bijvoorbeeld Schooltelevisie, IKON, de Islamitische Omroep, Open Universiteit). Ook Postbus 51 - met overheidsinformatie - en de politieke partijen zonden uit op Nederland 3.

Sinds 1 oktober 1992 is de zenderindeling herschikt. AVRO, KRO en NCRV zenden nu uit op Nederland 1; TROS, Veronica, EO en de NOS-sportavond zijn op Nederland 2 aan te treffen, en VARA, VPRO, het NOS-jeugdblok en de overige NOS-programma's zitten op Nederland 3, ook wel de culturele zender genoemd. De grootste vernieuwing was dat de NOS en de kleine zendgemachtigden over drie netten werden verdeeld.

NOS, NPS, NOB en STER

De NOS (Nederlandse Omroep Stichting) is het samenwerkingsorgaan van de publieke omroepen. De belangrijkste taken van de NOS zijn: de coördinatie van programma's en de indeling van de zendtijd, het verzorgen van een eigen programma en van een teletekstprogramma. De NOS staat van oudsher in voor het ‘gezamenlijke programma’, waaronder de nieuwsuitzendingen ressorteren. Verder behartigt de NOS de zaken die van belang zijn voor de landelijke omroep als geheel. Met het Mediabesluit van 1 januari 1995 werd een deel van de NOS afgescheiden, de NPS (Nederlandse Programma Stichting). De NPS is een volwaardige omroep en werd opgericht omdat de feitelijke samenwerking van de NOS met de VPRO en de VARA voor het actualiteitenprogramma NOVA in theorie tot problemen zou kunnen leiden. De NPS moet programma's brengen die ‘voorzien in de bevrediging van in het volk levende maatschappelijke, culturele, godsdienstige of geestelijke behoeften’, zodat dit aanbod, samen met dat van de andere omroepen, een evenwichtig beeld geeft van de verscheidenheid in de Nederlandse samenleving.

Het Nederlandse Omroepproduktie Bedrijf NV (NOB) is de voortzetting van wat vroeger binnen de NOS het Facilitair Bedrijf heette. Het NOB staat onder meer in voor studio's, apparatuur, de decors, en het vertaalt en ondertitelt programma's. De omroeporganisaties moeten het NOB voor zijn diensten betalen; de niet-gebruikte faciliteiten kan de NOB aanbieden aan derden.

Sinds 1967 is de etherreclame al een volledige, wettige bron van inkomsten voor de publieke omroep. Voor Vlamingen, die geen reclame op de publieke omroepen kenden, was dit lange tijd een eigenaardigheid van de Nederlandse netten. Het reclamemonopolie werd toegewezen aan de Stichting Ether Reclame (STER), een onafhankelijke organisatie. De STER-zendtijd bedraagt 102

[p. D4]

minuten per dag. Maximaal 4% van de reclameopbrengsten vloeit als compensatie voor inkomstenverlies naar de Nederlandse pers.

Televisiereclame moet duidelijk onderscheiden zijn van de andere programma's - hiervoor gebruikt men Loeki, het bekende STER-leeuwtje - en wordt momenteel tussen de verschillende programma's door uitgezonden, en niet meer alleen voor en na het nieuws. De STER zag haar inkomsten ernstig dalen met de komst van de commerciële zenders.

Commerciële omroepen

Sinds 1989 bestaat er in Nederland commerciële televisie naast het publieke omroepbestel. Op 2 oktober 1989 ging de zender ‘Radio Tele Veronique’ van start. Veronique was gericht op de Nederlandse kijkers, maar zond uit vanuit Luxemburg om het verbod op commerciële tv-omroep in Nederland te omzeilen. De wet commerciële kabelomroep trad pas in werking in juni 1992. De wet legt de kandidaat-commerciële zenders voorwaarden en verplichtingen op inzake bereik, financiering en programmering. Zo moeten zenders die nieuwsprogramma's willen brengen, een redactiestatuut kunnen voorleggen als garantie voor journalistieke onafhankelijkheid. Minstens de helft van de programma's moet van Europese makelij zijn, en minstens 40% van de tv-programma's moet uit oorspronkelijk Nederlands- of Friestalige uitzendingen bestaan.

Omroepcentrum BRT
Foto: BRTN

Op het moment zitten er zeven Nederlandse commerciële zenders op de kabel.

RTL-4. Veronique doopte zichzelf om in RTL-4. De zender is opgezet door Nederlandse en Luxemburgse bedrijven. Bij de start was 40% van het kapitaal in Nederlandse handen; de uitgeverijen Elsevier en VNU bezaten elk een aandeel van 19%. In 1992 verkocht

De Nederlandse regionale tv en radio
Foto: Roos

Elsevier zijn aandeel aan VNU. De programma's van RTL-4 bestaan hoofdzakelijk uit fictie en spelletjes. RTL-4 was meteen erg populair; in 1991 haalde de zender al een marktaandeel van 27%.

RTL-5. Aangemoedigd door het succes begon RTL-4 in oktober 1993 met een tweede tv-net, RTL-5. Deze zender was bedoeld als een doelgroepenzender: omdat vooral vrouwen naar RTL-4 keken, zou RTL-5 zich richten op mannen in het algemeen, en op jonge mannen en hoger opgeleiden in het bijzonder. RTL-5 kende echter maar weinig succes, zodat de doelgroep werd geherdefinieerd en uiteindelijk opgegeven. RTL-5 is nu een algemene zender, en had in maart 1996 nog steeds een laag marktaandeel: 5%.

Veronica. In 1995 stapte Veronica uit het publieke omroepbestel om een commerciële zender te worden. Het nieuwe Veronica kent niet het verhoopte succes. In maart 1996 lag het marktaandeel op 7 à 8%.

SBS 6 ging van start in augustus 1995. Het station is eigendom van het internationale concern SBS, met ABC/Disney en Paramount/Viacom als grootste aandeelhouders. Ook SBS 6, dat in 90% van de Nederlandse huishoudens te ontvangen is, heeft maar een beperkt succes. Het marktaandeel bedraagt 5%.

Arcade TV. Deze zender is eigendom van de Nederlandse platenmaatschappij Arcade. Arcade TV brengt voornamelijk programma's met populaire muziek voor jongeren tussen 13 en 25 jaar.

[p. D5]

De Vlaamse regionale tv en radio
Foto: Roos

TV 10 Gold is eveneens in het bezit van Arcade en ging net als Arcade TV van start op 1 mei 1995. TV 10 Gold was bedoeld als een zender voor een ouder publiek, met een aanbod van klassieke series. Ondertussen heeft Arcade besloten ook met TV 10 Gold een jonger publiek aan te trekken door meer eigen programma's te produceren.

Euro 7 begon uit te zenden op 19 oktober 1994. De zender is nog maar in ca. 300.000 gezinnen te ontvangen en heeft een beperkte zendtijd: van 14 tot 17 uur. De zender biedt programma's van religieuze en educatieve aard, en programma's over natuur, gezondheid en ‘mens en maatschappij’.

Vlaanderen

Het Vlaamse televisielandschap is evenzeer in beweging als het Nederlandse, maar het aantal actoren is kleiner. Dat komt doordat de hele openbare omroep in handen is van een organisatie, de BRTN. De openbare omroep heeft twee netten: TV1 en TV2. VTM, de commerciële omroep, heeft in principe een monopoliepositie. VTM en Ka2 zijn de twee zenders van de commerciële omroep. VTM speelde haar monopoliepositie kwijt met de komst van VT4, dat vanuit Engeland uitzendt.

De BRTN (Belgische Radio- en Televisie- Nederlandstalige uitzendingen) is een openbare instelling met rechtspersoonlijkheid. Pas sinds 1979 hebben Vlaanderen en Wallonië eigen omroepdecreten en zijn de BRTN en haar Franstalige tegenhanger, de RTBf, volledig onafhankelijk van elkaar. De beide instellingen huizen nog wel in hetzelfde gebouw in Brussel. Het politiek-ideologisch evenwicht van de openbare omroep wordt nagestreefd door de samenstelling van de raad van bestuur. De leden daarvan worden benoemd op initiatief van het Vlaams Parlement, en de samenstelling is meestal in evenwicht met de sterkte van de politieke fracties. De belangrijke functies in de omroep worden bij ongeschreven wet tussen de belangrijkste politieke partijen verdeeld. Op deze politisering van de omroep is sinds jaar en dag veel kritiek, ook binnen de BRTN.

Verder wordt de politieke en ideologische verscheidenheid van de uitzendingen gegarandeerd door de ‘uitzendingen door derden’. Er zijn 17 ‘derden’: ze vertegenwoordigen de politieke fracties binnen het Vlaamse Parlement, de meest representatieve levensbeschouwingen, en de beroepsorganisaties die zetelen in de SERV (Sociaal-Economische Raad voor Vlaanderen). De uitzendingen door derden worden beschouwd als tegenwicht van en aanvulling op de nieuwsuitzendingen van de BRTN. Ze mogen maximaal 2% van de totale zendtijd die de omroep het jaar voordien heeft gerealiseerd, in beslag nemen. De kijkcijfers van de programma's door derden liggen zeer laag.

Het eerste net van de BRTN, TV1, is de

Martine Tanghe, nieuwslezer bij de BRTN
Foto: BRTN

populaire zender, die toegankelijk wil zijn voor een zo breed mogelijk publiek. TV2 was oorspronkelijk bedoeld als doelgroepenen evenementenzender, maar dit concept werd later afgezwakt. Het paradepaardje van TV2 is het magazine ‘Ter zake’, dat een combinatie van journaal en achtergrond brengt.

De BRTN haalt het geld voor de werking voornamelijk uit overheidsmiddelen en uit programmasponsoring. Reclame mag wel op BRTN-radio, maar niet op TV1 en TV2. Boodschappen van algemeen nut (van openbare instellingen, humanitaire verenigingen e.d.) mogen

[p. D6]

wel op de BRTN-televisie worden uitgezonden.

Sinds de komst van de commerciële zender VTM in 1989 staat de BRTN-televisie zwaar onder druk. De kijkcijfers doken omlaag (TV1 en TV2 bereiken momenteel ca. 25% van de potentiële



kijkers in Vlaanderen) en de programmering wordt voortdurend bijgestuurd, zonder veel resultaat. Het reilen en zeilen van de openbare omroep is in Vlaanderen traditioneel een onderwerp van publiek debat, en de ontreddering van de BRTN-leiding werd in de

Logo's BRTN
Foto: BRTN

geschreven pers breed uitgesmeerd. Om de openbare omroep nieuw leven in te blazen, wordt een nieuw decreet voorbereid, dat de BRTN zal omvormen tot een naamloze vennootschap van publiek recht, en dat komaf zou moeten maken met de politisering, hoewel dit laatste in Vlaanderen erg onwaarschijnlijk klinkt. In afwachting werd in oktober 1995 een ‘mini-decreet’ goedgekeurd, dat al enkele wijzigingen in de structuur van de omroep bepaalde. Zo werd in februari 1996 een nieuwe topman aangesteld die als een soort crisismanager fungeert, en die de taak kreeg de omroep meer slagkracht te geven.

VTM

Met het kabeldecreet van januari 1987 zette de Vlaamse regering het licht op groen voor commerciële televisie. Het kabeldecreet geeft slechts één commerciële tv-omroep voor de gehele Vlaamse Gemeenschap bestaansrecht. De idee daarachter is dat er in Vlaanderen niet voldoende reclamegeld is om twee commerciële omroepen in leven te houden. VTM (Vlaamse Televisie Maatschappij) werd in 1989 als commerciële zender erkend voor een periode van achttien jaar, en heeft daardoor dus een monopoliepositie voor die tijd. Het VTM-monopolie staat op gespannen voet met het Europees recht. In juli 1995 diende de Europese Commissie een klacht in bij de Vlaamse overheid tegen het reclamemonopolie.

Bij de start van VTM waren er negen aandeelhouders, allen Vlaamse uitgevers van kranten en tijdschriften. Op dit moment zijn er slechts twee sterke aandeelhouders: de Nederlandse maatschappij VNU, die vanaf het begin via een dochtermaatschappij in VTM participeerde, en de Vlaamse Media Holding, een groep Vlaamse aandeelhouders van het eerste uur.

VTM wordt door het kabeldecreet verplicht een programma te bieden dat informatie, educatie en ontspanning bevat. De laatste categorie heeft het overwicht; VTM brengt vooral populaire programma's en haalt daarmee een marktaandeel van 50%. Op 1 februari 1995 startte VTM met een tweede kanaal: Ka 2. De tweede VTM-zender moest de ‘unserved audience’ voor de buis krijgen: een iets hoger geschoold, overwegend mannelijk publiek. Ka 2 streeft een marktaandeel van 7% na, maar haalt dit nog niet. Net zoals de Nederlandse commerciële zenders zijn VTM en Ka 2 verplicht een deel ‘eigen’ en Europese produkties te presenteren. De wet verplicht de zenders op die manier bij te dragen tot de ontwikkeling van de Vlaamse en Europese beeldindustrie.

Op 1 februari 1995 werd de Vlaamse kijker vergast op nog een andere nieuwe commerciële zender, VT 4. VT 4 (‘Viking Television’) is een Nederlandstalige Britse zender die uitzendt vanuit Londen, om de exclusiviteit die het Vlaamse kabeldecreet aan VTM toekent, te omzeilen. VT 4 richt zich min of meer tot hetzelfde publiek als Ka 2: de zender profileert zich als jong, energiek en nonchalant. Het marktaandeel van VT 4 blijft onder 5%.

Karolien Bracke