Neerlandia. Jaargang 100

[p. 18]

Kunst
Zoektocht naar de ziel van het landschap
Portret van kunstenaar Pieter van Zetten
Guido Logie

We rijden van Lelystad (Flevoland) naar Urk (Noordoostpolder). ‘We rijden eigenlijk over de bodem van de voormalige Zuiderzee, hè,’ zegt mijn chauffeur, de tekenaar-kunstschilder Pieter A. van Zetten, nog steeds vol bewondering voor het ‘mirakel’ van de inpoldering van de voormalige Zuiderzee. Wat later, wanneer enkel zonnestralen door de grauwe wolken breken: ‘Ach man, dat wolkenspel kan hier zo machtig mooi zijn!’ En als we Urk bereiken krijg ik nog wat geschiedenisles: ‘Vroeger was Urk een eilandje met een heel eigen taal. Iedereen leefde van de visbusiness. Met de inpoldering werd het terug aan het vasteland gehecht.’

Bij het verlaten van het dorp, enige tijd later, vertelt hij in de buurt van de haven van ‘een muur met allemaal mensen die op zee omgekomen zijn, waaronder opvallend veel jonge kinderen.’

Pieter van Zetten, hier op de Batavia
Foto: Guido Logie

In het moderne, zeer functioneel gebouwde gemeentehuis (in het wapenschild een vis) loopt sinds enkele dagen een overzichtstentoonstelling van olieverfschilderijen van Van Zetten. Ze werd op vrijdagavond 8 maart door Minny Luimstra-Albeda, lid van de Eerste Kamer en oud-wethouder voor Kunstzaken van Amsterdam, geopend. De kunstenaar is vol lof over het verloop van de vernissage. Er waren meer dan honderd aanwezigen.

Van Zetten weet niet meer voor de hoeveelste keer hij nu exposeert, hij is de tel kwijt. Wel is het de eerste tentoonstelling die hij niet zelf, tezamen met zijn vrouw Cathrien, heeft ingericht. ‘We zijn zeventig-plussers,’ zegt hij. ‘We lopen niet meer zo hard dat we nog een eind weg kunnen rennen.’ Hij heeft de hele organisatie en ook het ophangen van de doeken, uit handen gegeven aan de Stichting Culturele Activiteiten van Urk. Van Zetten onderging vorig jaar een zware ope-

[p. 19]

ratie en dat heeft zo zijn consequenties, ‘al mag ik niet klagen.’ Hij geeft grif toe dat hij de week voor de opening behoorlijk in spanning zat en moeite moest doen om zich er toch niet mee te gaan bemoeien. Pas een uur voor de opening is hij naar Urk gegaan. ‘Het viel ongelooflijk mee,’ zegt hij. Nu is hij een gelukkig man en kan hij weer zorgeloos op zijn atelier aan de slag.

Voor Urk selecteerde Van Zetten 36 olieverven op linnen uit de periode 1971-1995. Landschappen, oude haventjes, idyllische stadsgezichten zijn de belangrijkste onderwerpen. Enkele doeken zijn in Vlaanderen (Lier, Brugge, de Limburgse grensstreek) ontstaan. Vooral in zijn beginjaren zwierf Van Zetten veel door Vlaanderen en hield er enkele keren een expositie, onder andere in Munkzwalm, Oudenaarde en Kortrijk. Het merendeel van de werken die in Urk hangen, heeft echter betrekking op Nederland: Zeeland, Zuid-Limburg, Overijssel, Drenthe, Friesland en uiteraard Flevoland. Merkwaardig genoeg is Zuid-Frankrijk, waar de schilder al negen jaar regelmatig naartoe trekt, niet vertegenwoordigd.

Waarom een overzichtstentoonstelling in een klein plaatsje als Urk?

Pieter van Zetten: ‘Ja, maar dat zegt niets hoor. De laatste zomervakantie zijn we in de Achterhoek geweest en daar kwamen wij in dorpjes met een kerk, vier cafés en vijftien huizen, maar met een galerie om u tegen te zeggen. Zo prachtig! Zo groot! Dat zou je er niet zoeken. Dus ik bedoel, het zit hem niet in de kleine plaatsjes. En ik heb een vergelijking getrokken met vaak bekende galeries in Amsterdam en ik dacht: “Ja, het is dan Amsterdam wel en dat zal wel erg bekend zijn, maar jullie halen het niet bij zo'n galerietje ergens in een dorpje.” Het zit er veel meer in dat de mensen die daar wonen of die dat organiseren, een kunstenaar op hun plek willen krijgen. Dan doet men er ook veel aan om het aantrekkelijk te maken en het publiek te trekken. Uiteraard is het ook wat public relations voor zo'n stadje of dorpje.’

De overzichtstentoonstelling is zeer evenwichtig samengesteld. Ze laat duidelijk de evolutie van Van Zettens stijl zien, maar nog veel meer hoe zijn talent de laatste jaren tot volle bloei gekomen is, zowel wat compositie, expressie als palet betreft. Ik interviewde Van Zetten, op dat moment leraar houtbewerker, voor het eerst in 1970 in Amersfoort. Hij had zijn atelier op zolder en noemde het daarom ‘De zevende hemel.’ De autodidact

‘Zomer in Vlaanderen’, 1992 Olieverf 60 × 70 cm

was toen een vijftal jaar bezig, had al meer dan 100 doeken geborsteld en duidelijk een eigen stijl verworven.

‘Ik maakte mijn eerste paneeltje op een stuk hardboard. Ik was 42. Ja, hoe zat dat. Ik weet het ook niet. Ik zat in het onderwijs en dat was toen enorm in beweging. Dat hield in dat er per week weer een nieuwe commissie bij kwam die iets moest gaan bestuderen. Ik zal je vertellen: ik heb later wel eens gedacht dat ik meer met commissies bezig was dan dat ik lesgaf. Al die commissies, hoe interessant ze ook mochten zijn, dat lag me niet zo. Ik wou lesgeven. En ik dacht: ik ga daar nog wat anders bij doen. Zo ben ik gaan tekenen, wat gaan schilderen en dat is uitgegroeid tot een nogal fanatieke zaak.’

‘Ik kon gemakkelijk, toen ik 57 was, met een bepaalde regeling, uit het onderwijs. Ik ben er nog steeds dankbaar voor dat mijn vrouw en ik dat toen beslist hebben. Ik ben vanaf dat moment eigenlijk full-time gaan werken, want daarvoor

[p. 20]

was het natuurlijk in de weekends en 's avonds en één enkele middag, want ik had een full-time job.’

In zijn beginjaren werkte Van Zetten heel snel, vooral omdat hij weinig van technieken afwist. Geleidelijk kwam daar verandering in. Hij ontwikkelde een eigen schildertechniek. Verflaag wordt op verflaag gestapeld, maar zo dat de onderliggende kleuren steeds op een andere manier nog waarneembaar blijven. ‘Je krijgt op die manier een soort diepte in de verfoplaag,’ aldus Van

‘Oude Vissershaven’, 1990 Olieverf, 70 × 80 cm

Zetten. Deze manier van werken is zeer arbeidsintensief. Hij besteedt makkelijk 100 à 200 uur aan één doek. Is een schilderij op zijn atelier klaar, dan verhuist het voor enkele weken naar zijn woonkamer. Ontdekt hij in die periode nog iets dat niet naar zijn zin is, dan gaat het doek opnieuw naar zijn atelier. Van Zetten neigt naar perfectionisme, maar hij beseft inmiddels dat je op een bepaald moment moet zeggen: ‘Dat is wat ik zocht, dat is wat ik hebben wou, zo wordt het.’

Van Zetten woont nu alweer zo'n elf jaar in een rustige woonwijk van Lelystad. Dat hij op Flevoland goed en vlot ingeburgerd raakte en dat zijn talent er erkenning vond, moge blijken dat hij niet alleen in de lustrumkalender '91, bij het vijfjarig bestaan van de provincie, één van de opgenomen schilders was, maar bovendien ook nog het omslag maakte: een kleurig palet.

J.C.J. Lammers, Commissaris van de Koningin in Flevoland, schreef in zijn inleiding: ‘Er is een neiging om bij de zorgen van alledag en het geraas en geruis van ons aller streven naar steeds meer ontwikkeling, niet te letten op die veel mildere kant van het bestaan, vertegenwoordigd in de schone kunsten.’ Die woorden moeten de kunstenaar uit het hart gegrepen zijn.

Je bent door de jaren heen geëvolueerd naar louter landschapschilder?

‘Ik geloof dat het landschap in zijn algemeenheid mij het meeste trekt. We zijn, mijn vrouw en ik, ergens zwervers door het landschap. Wij zoeken met de vakantie nooit de stad op. Het moet niet te druk zijn. In de beginjaren, toen we nog makkelijker vervoerbaar waren, zaten we veel in Vlaanderen. Nu komen we veel in Friesland, in de Achterhoek, in Limburg en noem maar op. Het landschap gaat langzamerhand weg, de mooie plekken in welk land dan ook, worden verstedelijkt. Daar komen flats, daar gaan grote wegen doorheen en ja, ik heb de illusie dat, als het geschilderd wordt, het toch behouden blijft voor wat nakomelingen, laat ik het zo maar even noemen.’

Wat trok je zo aan in het Vlaamse landschap?

‘Er zat in het landschap een bepaalde eenvoud, een bepaalde rust. Niet zoiets van, het is al drie eeuwen zo en het is nooit veranderd, maar het gaf mij een rust, een eenvoud, een vorm die mij aansprak. Eigenlijk ben ik met Vlaanderen begonnen en na Vlaanderen heb ik wat ik daar vond ook in Nederland gezocht: diezelfde eenvoud van gebouwen, van landschap, dat zijn dingen die ik ongelooflijk mooi vind. Daar geniet ik van.’

Vlaanderen is veel rommeliger dan Nederland?

‘Als ik nu Vlaanderen bekijk - een paar jaar gleden zijn we er nog geweest - dan is ook daar het

[p. 21]

nodige gebouwd. Er staan ook fabrieken in bepaalde landschappen en ik vind nu - uitzonderingen zijn er nog wel - een aantal plekken niet meer terug zoals ze een twintig jaar geleden waren. Ik geloof dat de eisen des tijds maken dat men een landschap op zich niet meer als een kunstwerk ziet dat men in stand moet houden, maar als een noodzakelijk iets voor de economie of wat daarbij hoort.’

Is het niet vreemd dat jij als stadsmens, geboren en getogen in Rotterdam, een leven lang op zoek gaat naar landschappen?

‘Ik geloof dat, als je in een stad bent opgegroeid, met al zijn drukte, met al zijn lawaai, met al zijn bewegingen, dat je dan juist denkt: daar wil ik vanaf. Die rust, die kalmte, die eenvoudige vormen die je op het platteland hebt, die wil ik hebben. Net zo goed als plattelandsmensen erg graag hun vakantie in een stad doorbrengen omdat het gewoon wat anders voor ze is. Maar omdat ik als kunstenaar naar het platteland ga, zie ik dingen die een toerist gewoon niet ziet. Als ik naar het platteland ga, ga ik natuurlijk naar heel stille hoekjes en weidse landschappen. Dat vind ik prachtig, want ik weet en ik voel: dat gaat verdwijnen. Dat is niet tegen te houden. Slechts een beperkt aantal landschappen komen op de monumentenlijst.’

Je landschappen zijn niet natuurgetrouw, maar de essentie ervan komt wel op het doek.

‘Mijn werkwijze is zo. Ik heb daar een beetje een gekke uitdrukking voor: ik moet gelopen hebben op de grond en geroken de stront. Met andere woorden, ik moet er geweest zijn, ik moet daar doorheen gebanjerd hebben, ik moet met de mensen gepraat hebben. Ik wil weten wat zo'n landschap voor die mensen betekent. Ik maak dan van die omgeving een aantal schetsen, heel summier. Op mijn atelier leg ik die schetsen dan op de grond, bekijk ze en haal er bepaalde fases uit waar ik een nieuwe schets van maak, steeds in mijn gedachten houdend: het moet wel die streek zijn. Als je met mijn schilderijen naar die streek gaat, dan vind je misschien de boerderij terug, of een boom, of een hooischelf, maar het geheel niet, want ik maak geen kleurenfoto. Ik wil mezelf uiten in vorm en kleur zoals ik dat wil.’

Wat is de binding tussen jezelf en het Vlaamse landschap?

‘Weet je wat het is... als je mij gaat vragen, vertel nou eens een verhaal over dat Vlaanderen, dan weet ik niet wat ik vertellen moet. Maar als ik

‘Zomer in Zuid-Limburg’, 1992 Olieverf 70 × 80 cm

daar ben, dan heb ik het gevoel dat ik op een stuk historische grond loop waar mensen al vele jaren een strijd voeren om te bestaan, voor hun rechten en eigen aard. Dat zijn dingen die ik dan niet exact kan vertellen, maar die ik voor mijzelf zo aanvoel.’

Daar voel je enige sympathie voor?

‘Dat is de sympathie die ik voor Vlaanderen heb. Maar datzelfde gevoel heb ik ook wanneer ik door Friesland, Drenthe of Limburg loop. Ik weet dat het delen van het land zijn waar het in het verleden enorm veel moeite kostte om in leven te blijven. Daar is een historische strijd gevoerd om het bestaan, om hun hele hebben en houden. Op dat punt verschilt Vlaanderen niet van de Achterhoek of noem maar op. De grond is van de staat, ja, maar in wezen van de bewoners, van hun ouders en voorouders. Die grond

[p. 22]

heeft hen bloed, zweet en tranen gekost, het is hun geestelijk eigendom.’

De zee, het water, dat komt minder voor. Is dat niet merkwaardig voor iemand die uit een schippersfamilie komt?

‘Ja. Dat zijn van die dingen die ik zelf niet kan

De Oostindiëvaarder de Batavia op de werf in Lelystad
Foto: Guido Logie

verklaren, daar moet ik even eerlijk in zijn. Die vraag heb ik mijzelf al gesteld. Ja, waarom niet? Je hoeft geen dagen te reizen om aan de zee of het water te zijn. Mijn eerste schilderijen hadden veel met Rotterdam te maken, maar naarmate ik daar langer weg was en meer naar de Veluwe, Brabant en Vlaanderen ging, viel het op een gegeven moment weg. Dan is die binding die je daarmee had er ineens niet meer. Die is zo miniem geworden dat het me eigenlijk niets meer zegt. En ik geloof dat dat ook belangrijk is. Het is niet even naar een bepaalde streek gaan, daar een paar schetsen maken en vervolgens een schilderijtje borstelen, tenminste voor mij niet. Ik wil het geproefd hebben. Ik wil weten waar ik mee bezig ben. En dan weet ik dat het op mijn doek anders wordt qua vorm, qua kleur dan in de werkelijkheid, maar ik moet er wel geweest zijn.’

Lino's van de Batavia

Van Zetten vervaardigde niet alleen ontelbare doeken, hij maakte ook een groot aantal tekeningen en linogravures. Een unieke plaats in zijn grafisch oeuvre nemen de Batavia-lino's in. In 1985 begon men aan de Oostvaardersdijk in Lelystad aan een gigantisch project: de reconstructie op ambachtelijke wijze van een 17e eeuwse Oostindiëvaarder, de Batavia. Historisch onderzoek, ambacht en bouwtechnisch experiment gingen daarbij hand in hand, Een kleine werf groeide door de jaren heen uit tot een organisatie met enkele honderden medewerkers.

‘In '85 werd de kiel gelegd voor de Batavia. De omgeving waar dat gebeurde was een stuk woestijn. Er was geen gebouwtje, er was niks. Toen ik dat zag en men mij vertelde: “Over vijf jaar wordt dat een 17e-eeuws schip”, dacht ik, dat kan ik niet laten, hier moet ik aan proeven. De eerste lino's zijn erg klein van formaat, maar naarmate er langer aan het schip gebouwd werd, werden ze ook groter. Het schip werd wat van mij. Iedere keer zat ik bij dat schip, zonder potlood of een stukje papier, gewoon te kijken. Het is eigenlijk hetzelfde als wat ik zei over dat lopen over de grond. Dat schip werd een stukje geestelijke eigendom van mij.’

De bouw van het VOC-schip nam geen vijf jaar in beslag, zoals voorzien, maar tien. Van Zetten legde de evolutie van de Batavia vast in twintig linogravures (oplage 15). Onlangs verliet ‘zijn’ schip de werf, het werd naar Sail Amsterdam gesleept. Voor Pieter en zijn vrouw een bijzonder gebeuren. ‘Een emotioneel gebeuren,’ zegt zijn vrouw Cathrien, ‘want het was ons schip geworden, hè.’