Neerlandia. Jaargang 100

[p. 12]

Economie
Curaçao: een economie van symbiose
Peter Smits

Wat maakt de economie van de Nederlandse Antillen nu toch zo anders dan die van Nederland en België? Is het omdat op Curaçao de mensen met het hart kopen en niet met het hoofd? Omdat de politiek zo'n grote rol speelt, dat het in alle facetten van het leven doordringt? Omdat elke economische ramp die voorspeld wordt nooit uitkomt? ‘Curaçao zal, tot in alle eeuwigheid, een groot mysterie blijven,’ schrijft Boeli van Leeuwen. Peter Smits waagt zich aan een opheldering van dit mysterie. De basis van zijn betoog bestaat uit een aantal stellingen over de economie van Curaçao.

1. Curaçao heeft een symbiose-economie: door onderling geven en nemen ontstaat evenwicht in zowel de economische als de sociale verhoudingen.

De Curaçaose economie heeft kenmerken van zowel marktgeoriënteerde economieën (winstmaximalisatie, vrije prijsvorming en marktconform handelen) als ‘socialistische’ planeconomieën (centrale planning en collectiviteit). In wezen heeft Curaçao voor het functioneren van zijn klein-schalige eiland-economie een eigen variant ontwikkeld: de symbiose-economie. Wanneer iemand iets verdient, profiteert de omgeving (familie, relaties, vrienden etcetera) daar danig van mee. Zodoende kunnen de verschillen die er tussen de mensen bestaan (arm versus rijk, wel of geen baan, goed of slecht opgeleid, wel of geen perspectief, gezond versus hulpbehoevend) enigszins worden overbrugd en ontstaat een voor allen leefbare situatie. Het eiland waarop men samenwoont is klein en geïsoleerd. De mensen komen elkaar voortdurend tegen en er bestaat geen of nauwelijks anonimiteit. In zo'n situatie kan men niet alleen ‘nemen’, maar zal men ook voortdurend moeten ‘geven’: symbiose als evenwichtscheppend mechanisme.

De ‘Floating market’ op Curaçao
Foto: Lucas Witte Fotografie

2. De Antillen hebben wel een eigen gulden, maar geen zelfstandige munt

Elke werkdag noteert de (centrale) Bank van de Nederlandse Antillen de koersen van de NA-gulden versus de US dollar, de Nederlandse gulden en andere internationale valuta. Dit duidt op een zelfstandige positionering van de Antilliaanse munteenheid. Schijn bedriegt echter. Sinds 1972 is de NA-gulden via een vaste koers gekoppeld aan de US dollar. De eigen munt en de dagelijks valutanoteringen verhullen dat de Curaçaose economie in feite een dollar-economie is. Omdat het eiland nauwelijks of geen eigen grondstoffen bezit, moet (meer dan) 90% van de consumptieen investeringsgoederen worden ingevoerd.

Om die invoer te kunnen betalen zijn deviezen nodig. Het verdienen van deviezen heeft daarom de hoogste prioriteit en is in de praktijk belangrijker dan groei of werkgelegenheid. Het vervolgens omzetten van de verdiende deviezen in NA-guldens, die daarna teruggewisseld moeten worden naar dollars om de buitenlandse leveranciers te kunnen betalen, is een profijtelijke bezig-

[p. 13]

heid voor het bankwezen, maar heeft in economische zin geen betekenis. Het argument dat de beheersing van de geldhoeveelheid een belangrijk economisch instrument is, wordt ontkracht door het gegeven dat op Curaçao rechtstreeks in dollars kan worden betaald. De geldhoeveelheid is daarmee in feitelijke zin onreguleerbaar geworden. Op het eiland Sint-Maarten is de Antilliaanse munt zelfs een soort ‘collecters item’ geworden. Het gaat erom dollars te verdienen. Of andere valuta natuurlijk.

3. Zwart steunt wit in de Curaçaose economie

Elke economie heeft een zogeheten officieel circuit en een minder officieel, ook wel zwart circuit genaamd. Het vermoeden bestaat dat de niet via statistieken gemeten economische activiteiten op Curaçao ongeveer een kwart tot een derde van de totale bedrijvigheid vormen. Door deze grote omvang draagt dit substantieel bij aan de stabiliteit van groei en werkgelegenheid. Bovendien is het inofficiële circuit naar zijn aard veel flexibeler van werking en veel meer marktgericht. Het (te abrupt) aanpakken zou tot ernstige distorties en verlies van capaciteit en werkgelegenheid kunnen leiden. In wezen vormt het zwarte circuit een geïntegreerd deel van de Curaçaose symbioseeconomie.

4. Antillianen kopen niet met hun hoofd maar met hun hart

Wie enige tijd op Curaçao of een ander eiland van de Nederlandse Antillen heeft meegedraaid, kan de hier gegeven stelling uit eigen waarneming bevestigen. Het gokken en kansspelen worden waarschijnlijk nergens zo intensief beoefend als hier. In Willemstad staat in bijna elke straat een loterijverkooppunt. Curaçaoënaars besteden rond Nieuwjaar naar schatting NA f 40 miljoen aan vuurwerk. Dat is gemiddeld f320,- per persoon. Bij doopplechtigheden worden het liefst gouden sieraden gegeven, en moet het huis er piekfijn uitzien. Gezien de relatieve armoede in grote dele van de samenleving, gaat dit soort bestedingen vaak ten koste van de middelen voor voeding, kleding, woning en scholing. Het consumptieve gedrag van

Een bekend straatbeeld op Curaçao: luierende, drinkende mannen
Foto: Lucas Witte Fotografie

de Antilliaan is doorgaans erg gericht op de uiterlijke presentatie van het actuele moment en niet op bestendigheid van de geldstromen voor de meer ‘structurele’ zaken van het leven. Dit staat in nogal schril contrast tot het meer rationele koopgedrag van de ‘Europese’ Nederlanders.

5. Op Curaçao heeft iedereen zijn eigen toko, in gezamenlijkheid worden alleen feesten georganiseerd.

Bij de Curaçaose overheid bestaat ontzettend veel ‘red tape’, (onnodige) voorschriften en onduidelijke, lange procedures. Door het slecht organiseren van bijvoorbeeld vergunningen, betalingen, reglementen etcetera, worden twee zaken bereikt. Het geeft ten eerste veel werkgelegenheid (in een vorm die economen werkloosheid noemen) en ten tweede, het geeft een aantal mensen een eigen toko, macht en onaantastbaarheid. Zij weten in de wirwar van procedures de weg om tot concrete oplossingen te komen, en die positie - die zowel door ambtenaren als politici wordt ingenomen - wordt niet graag afgestaan. De resulterende inefficiency en vermindering van investeringskansen voor de maatschappij worden op de koop toe genomen. Ook het bedrijfsleven op Curaçao, hoewel op zichzelf genomen niet slecht of onvoldoende functionerend, heeft last van dit verschijnsel. Het goed organiseren zit de Antillianen kennelijk niet zo in het bloed. Het (organiseren van) feesten zeer nadrukkelijk wel.

Drs P.A.M. Smits (1945) was verbonden aan de Bank van de Nederlandse Antillen op Curaçao (1973-1976). Vervolgens bekleedde hij functies in Nederland bij het VNO en de Provincie Noord-Brabant. Van 1989-1990 was hij directeur van het Departement van Handel, Industrie en Werkgelegenheid, thans directeur van de bedrijfsregio Den Bosch en secretaris van de stichting ABC-Advies.

[p. 14]

6. Nederland fungeert voor de Curaçaose arbeidsmarkt als een communicerend vat: enerzijds is het een opvangcentrum voor Antilliaanse werklozen, anderzijds verschaft het de mensen en deskundigen die de Curaçaose arbeidsmarkt nodig heeft.

Het staat Antillianen vrij naar Nederland te reizen, zich hier te vestigen, een baan te zoeken, danwel in Nederland gebruik te maken van het opvangnet van de sociale zekerheid. In tijden van oplopende werkloosheid op Curaçao neemt de immigratie naar Nederland dan ook toe, het omgekeerde vindt eveneens plaats. De deelneming van Curaçao in het Koninkrijk geeft de economie

Muurschilderingen in Willemstad
Foto: Lucas Witte Fotografie

van het eiland een flexibiliteit waar vele andere Caraïbische eilanden jaloers op zullen zijn. Nederland fungeert als het ware als een bufferzone en als een ‘spaarpot’, waar arbeidskrachten naar omstandigheden kunnen worden ingestopt en uitgehaald. Deze flexibititeit heeft overigens een nogal eenzijdig karakter, want ‘in Nederland geboren Nederlanders’ mogen op Curaçao in principe niet werken. Door met dit gegeven op een Antilliaanse manier om te gaan, geldt echter (ook hier) dat de praktijk niet zo hard is als de leer, zodat de flexibiliteit méér een tweerichtingsverkeer betreft dan in formele zin het geval lijkt.

7. Op Curaçao werkt de overheid niet vóór maar dóór het bedrijfsleven

In marktconforme economieën is het ondersteunen van het bedrijfsleven een belangrijke overheidstaak. Uiteindelijk zorgt de private sector immers voor economische groei, (vernieuwing van de) werkgelegenheid en buitenlandse handel. Het vormt ook de uiteindelijke financieringsbron voor de overheid. Van haar kant moet de overheid zodanig functioneren (korte en duidelijke procedures hanteren, efficiënt en effectief opereren, etcetera) dat het bedrijfsleven dit als ondersteunend ervaart. Dit geldt temeer, waar het de economische betrekkingen met het buitenland betreft. Op Curaçao lijkt de overheid geheel zijn eigen weg te gaan.

De grootte van het ambtenarenapparaat hangt niet samen met de omvang van de economische bedrijvigheid, maar wordt bepaald door politieke en electorale motieven. Procedures worden bewust onduidelijk en gecompliceerd gelaten, het aantal regels en voorschriften blijft onnodig hoog.

De financiering van de overheidssector blijft echter - ook hier - afhankelijk van wat de economie, lees het bedrijfsleven, kan trekken. In de jaren vijftig en zestig kon daarbij zwaar op de Shell worden geleund, in de jaren zeventig tot medio tachtig vormde de offshore een goudmijn, en in de afgelopen tien jaar hebben de haven en de toeristische sector als draagvlak gefungeerd.

In het artikel ‘Permanent naar de bliksem’, opgenomen in de verhalenbundel Geniale Anarchie, geeft de schrijver Boeli van Leeuwen aan hoe Nederlandse deskundigen jaar in jaar uit op Curaçao kwamen waarschuwen voor de te verwachten economische rampen, welke zich vervolgens niet bleken voor te doen. Het tegendeel was vaak eerder het geval, zoals ook ondergetekende enkele malen heeft mogen waarnemen. Boeli van Leeuwen schrijft: ‘Curaçao zal, tot in alle eeuwigheid, een groot mysterie blij-

[p. 15]

ven.’ Ook het fortuin participeert kennelijk in de symbiose-economie.

8. Je kunt op Curaçao overal omheen, behalve om de politiek

De ‘politiek’ functioneert op Curaçao op een geheel eigen wijze: dominant aanwezig en redelijk onberekenbaar. Er is een grote verwevenheid van de politiek met de economie van het eiland. Mensen uit het bedrijfsleven nemen nadrukkelijk aan de politiek deel, of functioneren binnen de verschillende partijen op de achtergrond. De verstrengeling met het ambtenarenapparaat is nog groter. Ambtenaren die een publieke functie (gaan) bekleden, behouden hun ambtelijke baan en krijgen deze na hun politieke activiteiten weer onmiddellijk terug. Daarbij vallen voorts de volgende zaken op:

De politieke partijen die aan de macht zijn, verdelen de (publieke) functies en machtsposities. Dit betekent dat aanhangers en leden van de oppositiepartijen niet aan bod komen en bij sollicitaties naar functies geen kans maken. In economische zin betekent dit dat Curaçao steeds een groot deel van zijn intelligentsia/deskundigen/kaderpersoneel links laat liggen en niet gebruikt. Groei en werkgelegenheid zijn daardoor minder groot dan ze zouden kunnen zijn.

Bij politieke wisselingen komen vrij snel allerlei andere mensen op sleutelposities te zitten. Voor het bedrijfsleven betekent dit onduidelijkheid en instabiliteit.

Ambtenaren hebben sterk de neiging zich niet bloot te geven en ‘partijloos’ te acteren. Alleen dan hoeven ze immers niet mee te wisselen als de invloeden van de partijen veranderen. In de praktijk impliceert dit dat (top)ambtenaren niet sturen of adviseren, maar opschrijven wat de bestuurder dicteert. Dit draagt niet bij aan de bestendigheid van beleid en betekent ook dat geen of onvoldoende gebruik wordt gemaakt van de deskundigheid die Curaçao zelf in huis heeft.

De ‘politiek’ steunt niet zozeer op partijgebonden programma's, maar veeleer op de persoonlijkheden van de politici zelf. Elke politicus heeft daarbij een min of meer eigen achterban, die gewoonlijk trouw blijft als de betreffende politicus van

Caraïbische Cadens, liber amicorum opgedragen aan de voormalig Gevolmachtigd Minister van de Nederlandse Antillen, Edsel (Papy) Jesurun

partij wisselt, hetgeen nogal eens gebeurt.

Het alom aanwezig zijn van de politiek heeft als voordeel dat de bestuurders van alles wat op het eiland gebeurt weet hebben en bij vele zaken zijn betrokken. Dat ondersteunt het symbiose karakter van de Curaçaose economie.

Dit betoog is verschenen in Caraïbische Cadens, een liber amicorum opgedragen aan Edsel A.V. (Papy) Jesurun, voormalig Gevolmachtigd Minister van de Nederlandse Antillen. Het 335 pagina's dikke boek bevat een vijftigtal essays over de Nederlandse Antillen, verdeeld over dertien disciplines als rechten, economie, toerisme, sociologie etc. Het boek, onder redactie van Henny Coomans, bestrijkt alle facetten van de Nederlandse Antillen. De auteurs waren nadrukkelijk gevraagd over de Antillen te schrijven, niet over de persoon van Papy Jesurun zelf. Dat maakt het boek bijzonder lezenswaardig, omdat ook een kritische noot hier en daar niet ontbreekt.