Neerlandia. Jaargang 100

[p. 28]

Stellingname
Wim Couwenberg
‘Talking to someone like a Dutch uncle...’

Sinds de culturele omwenteling van de jaren zestig, toen een weg-met-ons mentaliteit vaardig werd over veel progressieve geesten, ontstond er in Nederland een neiging de eigen progressiviteit onder andere te markeren door zo iets reactionairs als een eigen nationale identiteit te ontkennen. Het idee van een eigen identiteit, zo stelden critici, kweekt een wijgevoel en zodoende het besef anders te zijn dan anderen en dit mondt al gauw uit in vreemdelingenhaat en racisme. Het wij-gevoel is echter een uitvloeisel van elke meer duurzame groepsvorming en kan ontaarden in exclusivisme, maar dat is gelukkig lang niet altijd het geval. Beoefenaars van sociale wetenschappen die gemeenschapsleven reduceren tot een optelsom van individuen, beschouwen het idee van een nationale identiteit overigens als een fictie. Als dat zo is, rijst wel de vraag of integratie van allochtonen in de Nederlandse cultuur zoals de regering beoogt, niet op drijfzand rust.

Hoe dit zij, de laatste jaren is het begrip nationale identiteit niet langer taboe. Het wordt niet meer geassocieerd met cultureel racisme. In een recent interview verklaarde PvdA-fractieleider J. Wallage zelfs dat de PvdA als partij heel dicht bij onze nationale identiteit staat en als er als symbool voor die partij een vlag moet wapperen, dan is dat de Nederlandse driekleur, de vlag die ons allen verbindt. Aldus Wallage.

Dat nationale identiteit weer bespreekbaar is, heeft niet alleen te maken met de invloed van een globaliserende economie en het Europese integratieproces, maar hangt ook samen met het huidige reveil van gemeenschapsdenken. Discussie is er uiteraard wel over de vraag wat die nationale identiteit inhoudt. In recente discussies, onder andere in NRC Handelsblad, wordt de kern van die identiteit vaak gezocht in bepaalde Nederlandse waarden zoals onze tolerantie en egalitaire traditie, onze nadruk op morele waarden en onze prudent-progressieve oriëntatie. Deze waarden wortelen echter alle in bepaalde - liberale en confessionele - varianten van onze oer-burgerlijke mentaliteit. Die mentaliteit behoort mijns inziens veeleer tot de harde kern van onze nationale identiteit evenals onze Nederlandse taal, zij het dat we die taal delen met de Vlamingen.

In een bespreking van onder andere mijn boek Nationaliteit en Nationalisme (1994) in Ons Erfdeel, 5, 1995 wijst de Vlaamse historicus J. Tollebeek op een recente Belgische publikatie waarin die identiteit wordt ingevuld op basis van een ‘constitutioneel patriottisme’ dat niet wortelt in de waan van een homogene nationale cultuur, maar in een collectief gedeeld politiek verlangen naar de realisatie van vrijheid, gerechtigheid en welvaart. Dit is wat anders, zo schrijft Tollebeek, dan mijn dialectisch gebazel over een evenwicht tussen kosmopolitisme en nationale eigenheid. Ik stem gaarne toe dat die benadering wat anders is dan ik voorsta. Maar of mijn benadering zonder meer als dialectisch gebazel kan worden afgedaan, betwijfel ik. Bij de opnieuw bijzonder actuele botsing tussen etnisch-culturele en andere vormen van particularisme ener- en de universalistische traditie van onze westerse beschaving anderzijds gaat het mijns inziens niet om een of-of keuze, maar om het zoeken van een balans, een evenwicht tussen de culturele identiteit van nationale en andere groepen en de groeiende noodzaak in universele termen te denken vanwege de snel groeiende internationale interdependentie. ‘Think universally, act locally,’ zo stel ik in mijn boek (p. 15). Is deze benadering van de spanning tussen universalisme en particularisme (in dit geval nationale identiteit) een uiting van dialectisch gebazel? En wat voor houvast biedt een collectief gedeeld verlangen naar vrijheid, gerechtigheid en welvaart ter bepaling van een nationale identiteit?

[p. 29]

Gaat het hier niet om een algemeen westers, ja universeel fenomeen? En een eenzijdig abstract-rationele opvatting van nationale identiteit?

Tollebeek is beducht voor de waan van een homogene nationale identiteit en cultuur. Die beduchtheid deel ik, al lijkt hij dat niet te kunnen geloven. Opgegroeid in een heel homogene katholieke zuil, heb ik de schaduwzijden van homogene culturen aan den lijve ervaren.

In meerdere publikaties (ook in Neerlandia) heb ik betoogd dat in een vrije samenleving nationale identiteit niet alleen de expressie is van een zekere mate van culturele integratie (gemeenschappelijke taal, rechtsorde, politieke en andere instellingen, politieke en rechtscultuur, nationale symbolen en dergelijke), maar ook de inzet van voortdurende discussie en rivaliteit. In Nederland spitst die rivaliteit zich toe op twee concurrerende varianten van onze burgerlijke levensstijl: een liberale en een confessionele opvatting en interpretatie daarvan. Beide varianten drukken lange tijd in onderlinge wisselwerking en rivaliteit een sterk stempel op de ontwikkeling van de Nederlandse identiteit. Uit de wisselwerking tussen beide is een traditie gegroeid van besluitvorming via overleg en consensus die onze politieke cultuur sinds lang kenmerkt, alsook een opvallend feminiene, op zorg en dienstbetoon gerichte instelling. Sinds de culturele omwenteling der jaren zestig treedt een nieuwe, links-libertaire tendens op de voorgrond en krijgt ons land als gevolg daarvan de reputatie een bijzonder permissieve samenleving te zijn.

Nationale identiteit pleegt men in positieve zin in te vullen en te interpreteren. Maar aan bepaalde positieve kwaliteiten zitten ook schaduwzijden. Zo is de Nederlandse tolerantie een mooie karaktertrek, maar zij heeft ook een keerzijde, te weten de neiging tot slapheid en wankelmoedigheid in optreden en zij kan makkelijk omslaan in onverschilligheid voor wat anderen beweegt en drijft. Met die keerzijde worden we de laatste jaren opnieuw geconfronteerd. Een positief aspect van onze confessionele traditie met haar sterke nadruk op belijden van wat men gelooft en goed acht en op de juiste, politiek correcte gezindheid is dat men staat voor een overtuiging en daar voor uit- en opkomt. De keerzijde ervan is dat men zo in de ban van eigen gelijk raakt dat men moeilijk andere opvattingen en gedragingen naast zich kan dulden en daardoor makkelijk vervalt in intolerant gedrag, morele arrogantie en betweterij. Vooral die laatste neiging - ‘talking to someone like a Dutch uncle’ zoals de Engelsen die neiging tot een spreekwoord verheven hebben - heeft onze reputatie in het buitenland geen goed gedaan. Onze bijzonder permissieve traditie sinds de jaren zestig heeft onze samenleving vrijer en ruimdenkender gemaakt maar ook geleid tot een aantal uitwassen, waarmee we in de jaren negentig ten dele proberen af te

Gelukkig wordt een begrip als nationale identiteit niet meer gelijkgeschakeld met cultureel racisme Len Munnik, cartoon te zien op de tentoonstelling van het Vlaams Cultureel Centrum ‘Grénzeloos getekend! Cartoons uit Vlaanderen en Nederland’

rekenen. Onze consensustraditie heeft veel politieke en sociale tegenstellingen gladgestreken, maar ook een stroperige manier van besluitvorming tot gevolg gehad, waarin vaak weinig speelruimte is voor afwijkend gedrag en de verantwoordelijkheid voor wat besloten is te zeer diffuus raakt..

Als rigide jurist, aldus Tollebeek, zou ik weinig oog hebben voor het artificiële karakter van nationale identiteit. Uit het voorgaande evenals uit mijn boek blijkt dat ik die identiteit volstrekt niet opvat als iets natuurlijks. Zij is zoals onze taal, onze rechtsorde, onze politieke en andere instellingen een produkt van het moderne westerse beschavingsproces en als zodanig in voortdurende ontwikkeling.

Discussies over nationale identiteit en nationalisme zijn sinds lang belast met misverstanden, vooroordelen en polariserende sentimenten. De reactie van Tollebeek is daarvan het zoveelste voorbeeld.