Neerlandia. Jaargang 100

[p. 12]

Clingendael
‘Er is geen enkele reden voor een minderwaardigheidsgevoel’
Mr. M. Patijn

Vorig jaar, 7 december, werd te Clingendael een seminar gehouden met de titel ‘De plaats en de betekenis van de Lage Landen in Europa’. In dit nummer verschijnt een verslag van de dag in het ANV-Nieuws. De openingstoespraak gehouden door mr. M. Patijn, staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, vindt u hieronder. In de loop van het jaar zal er meer aandacht aan dit interessante seminar geschonken worden, waaronder in het volgende nummer de toespraak van Ludo Beheydt.

Mr. M. Patijn, staatssecretaris van Buitenlandse Zaken van de Nederlandse regering
Foto: Europa in Beweging

‘Plaats en betekenis van de Lage Landen’ komen op dit seminar op verschillende deelterreinen aan de orde. Daarin zijn twee hoofdgroepen te ontwaren: de eerste omvat taal, cultuur en identiteit, de tweede economie en politiek. Dit sluit heel aardig aan bij de inhoud van mijn portefeuille als staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, die enerzijds de culturele samenwerking en anderzijds de coördinatie van de Europese integratie behelst.

Ik zal mijn betoog dan ook op deze twee pijlers laten rusten. Ik begin met de taal- en cultuurpoot.

Bedreiging van binnenuit?

Omdat het ANV zich in Nederland en Vlaanderen wil inzetten voor het behoud en de ontplooiing van onze taal en cultuur, ligt de vraag voor de hand of, en zo ja welke reële bedreigingen er anno 1995 op het gebied van de Nederlandse taal of - in wat ruimere zin - op het gebied van de ‘taalgebonden cultuurbeoefening’ te identificeren zijn. Zonder de zaak te willen dramatiseren geloof ik dat er inderdaad wel enkele factoren zijn aan te wijzen die aanleiding geven tot waakzaamheid.

Een bedreiging van binnenuit, is wat ik wil aanduiden als een algemene ‘verslonzing’ van het taalgebruik. Als krantelezer en luisteraar naar de audiovisuele media moet het mij van het hart dat de kwaliteit van het geschreven en gesproken Nederlands er naar mijn stellige indruk de laatste decennia niet op vooruit is gegaan. De enige aanbeveling die ik mij op dit gebied wil veroorloven is om in elk geval het vak zinsontleding in ere te herstellen, zodat ook het werkwoord in een samengestelde zin zich voortaan weer naar het onderwerp richt en niet naar het zelfstandig naamwoord dat toevallig het dichtst in de buurt is, zoals helaas steeds meer het geval is.

Expansie van Amerikaans ‘slang’

Een van de belangrijkste externe bedreigingen voor onze taal vormt volgens mij de expansie van de Amerikaans-Engelse taal en cultuur via de audiovisuele media, die per definitie grensoverschrijdend zijn. De opkomst van de commerciële televisie heeft hierbij een schaalvergrotend effect. Het is natuurlijk verre van mij om als liberaal ook maar enige vorm van restrictief mediabeleid te bepleiten, en anti-Amerikaans ben ik ook niet, maar het is noodzakelijk om onder ogen te zien dat de vrijwel permanente confrontatie met Amerikaans-Engelse teksten en situaties waaraan wij langs elektronische weg worden blootgesteld - in serie- en praatprogramma's (in het jargon soaps en talkshows), documentaires, films, popmuziek enzovoort - op den duur zijn opvattingen niet mist. Bij jonge mensen is dat - zeker in Nederland - af en toe heel erg duidelijk. Het lijkt wel alsof zij zich dikwijls gemakkelijker in Amerikaans ‘slang’ uitdrukken dan in behoorlijk Ne-

[p. 13]

derlands. Dat kan niet de bedoeling zijn van een natie die zichzelf respecteert.

Nengels op de computer

Maar niet alleen 's avonds op de beeldbuis, ook in de sfeer van de dagelijks arbeid neemt het gebruik van Amerikaanse termen en begrippen hand over hand toe, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de functiebenamingen in personeelsadvertenties. En iets heel speciaals is natuurlijk het taalgebruik op het gebied van de informatica. Hier wemelt het van de halfbegrepen vaktermen, die in het ‘gunstigste’ geval neerkomen op een soort ‘Nengels’, een enigszins vernederlandste vorm van het oorspronkelijke Amerikaans-Engels, maar meestal klakkeloos zijn overgenomen, zelfs als een hanteerbare vertaling voor het grijpen ligt (diskette, printen, afloggen, downloaden, personal computer, software, cursor enzovoort).

Het méést verontrustende vind ik wel dat adverteerders er in bepaalde gevallen blijkbaar van overtuigd zijn dat een produkt in het Nederlandse taalgebied beter te verkopen valt met gebruikmaking van een volledig Amerikaans-Engelse reclametekst dan van een Nederlandse (‘Philips makes things better’). Wie iets weet van de psychologische factoren die in het reclamevak een rol spelen, kan hieruit afleiden dat ik de optiek van de reclamemakers het Amerikaans-Engels in het Nederlandse taalgebied, althans in Nederland, bij met name jeugdige doelgroepen een hogere status geniet dan de eigen taal. Dat moet ons toch wel te denken geven.

Het lijkt mij een uitdaging voor de tweede eeuw van het ANV om te proberen deze ontwikkeling tot staan te brengen. Want wie geen gevoel van eigenwaarde heeft, wordt ook door anderen niet geacht.

Ik pleitte voor een gezond gevoel van eigenwaarde.

Clingendael, het statige gebouw waar het seminar gehouden werd
Foto: Clingendael

Maar ik ben me er ook van bewust dat een dergelijk gevoel bij een individu kan omslaan in arrogantie en bij een volk in enghartig chauvinisme of zelfs extreem nationalisme. Dit gebeurt als de aandacht voor eigen taal en cultuur, als dragers van de identiteit, in feite dienst doet als middel om anderen uit te sluiten. In de Tweede Wereldoorlog en ook in het voormalig Joegoslavië hebben wij gezien waartoe dat in uiterste consequentie kan leiden. Bescherming van de eigen identiteit houdt in dat men eigen taal, cultuur en tradities in ere houdt, niet dat men die van anderen minacht, laat staan dat men die anderen geen plaats onder de zon zou gunnen.

Ontspannen visie op eigen taal en cultuur

In dit verband wil ik met instemming een opmerking aanhalen van de NRC-columnist Heldring, uit een interview dat het weekblad De Groene dit voorjaar met hem had. Heldring wil zich geen nationalist noemen, maar vaderlandsliefde is hem niet vreemd. Ik citeer: ‘Er zijn veel waarden die de natie overstijgen, maar omdat de natie nu eenmaal bestaat, wil ik er wel voor opkomen. Ik zou het vervelend vinden om in een heel andere cultuur te moeten leven, die misschien wel beter is, maar waar ik me toch niet bij thuis zou voe-

[p. 14]

len. Er is een aantal kenmerken waarmee we ons onderscheiden van anderen. Ik wil niet zeggen dat die ideaal zijn, maar die zijn nu eenmaal van ons. Ik voel mij thuis waar ik opgegroeid ben, en dat wil ik graag behouden.’

In deze ontspannen visie op de betekenis van de eigen taal en cultuur ligt ook een verklaring van de paradox dat het proces van voortgaande Europese integratie, dat vermindering van nationale soevereiniteit veronderstelt, in toenemende mate gepaard gaat met een herlevende belangstelling voor de nationale of regionale identiteit. Men kan enerzijds - met Heldring - inzien dat er waarden zijn ‘die de natie overstijgen’ en zich aan de andere kant - mede daardoor - meer bewust worden van de nationale of regionale waarden die men niet wil opgeven. Het Europese Huis kan dus alleen tot stand komen als een eigensoortig appartementengebouw met vele huiskamers, die ieder hun eigen sfeer en intimiteit behouden. In een reusachtige Eurohal voelen de burgers zich letterlijk en figuurlijk ‘niet thuis’.

Europese integratie

Met deze laatste opmerkingen ben ik inmiddels aangeland op het snijvlak van taal en politiek. Ook op het terrein van de Europese integratie geldt dat Nederland en Vlaanderen voor hun gezamenlijke taal op de bres moeten staan. Terecht heeft prof. Beheydt, een van de deelnemers aan dit seminar, al eens geschreven dat Nederlanders

Nengels, een vernederlandste vorm van Amerikaans-Engels tekening: Jos Collignon

hun taal altijd als een ‘onbedreigde vanzelfsprekendheid’ hebben beschouwd. Inmiddels kunnen wij ook beter weten. Het Nederlands moet in elk geval blijven behoren tot de officiële talen van de Europese Unie. In formele situaties moet het gebruik van onze taal onverkort worden gehandhaafd. Daarover bestaat met de federale Belgische regering en met de Vlaamse regering volledige overeenstemming.

Stoutmoedige kleinen

Het was een Benelux-memorandum op basis van het zogenoemde ‘plan-Beyen’, dat veertig jaar geleden de stoot gaf tot de oprichting van de EEG. Spaak schreef hierover later in zijn mémoires: ‘L'audace “des petits” avait eu d'heureux effets sur “les grands”.’ De invloed die de Benelux-partners zowel ieder afzonderlijk als gezamenlijk in de oude Gemeenschap van de Zes hadden, was niet alleen te danken aan het veel kleinere aantal lidstaten maar aan een samenloop van vele interne en externe omstandigheden, waarvan met name de interne voor de drie landen onderling konden verschillen. Deze omstandigheden waren onder andere dat de Bondsrepubliek lange tijd een laag politiek profiel handhaafde: Engeland zich twee decennia van actieve deelneming aan de Europese integratie onthield, waardoor Nederland als pleitbezorger kon optreden van belangen die groter waren dan onze eigen belangen en dat Frankrijk in de jaren vijftig betrekkelijk zwak was door de Algerijnse kwestie en later veel weerstanden opwekte, mede door de opvattingen en de stijl van president De Gaulle.

Middelgrote mogendheid in zakformaat

Deze factoren - en de meeste andere die Voor-

[p. 15]

hoeve noemt - waren begin jaren tachtig al gewijzigd en inmiddels zijn sommige lijnen nog doorgetrokken. ‘Van één der Zes grondleggers van de Europese Gemeenschappen verviel ons land tot de rang van één der vele kleine leden, zij het de grootste der kleinen,’ schreef Voorhoeve destijds.

De gemeenschap had op dat moment slechts negen leden! Tien jaar later, toen de Negen inmiddels waren uitgegroeid tot de Twaalf, sprak hij - als directeur van ‘Clingendael’ - van ‘een middelgrote mogendheid in zakformaat’. Dat ‘middelgrote’ sloeg op het politiek en economisch optreden van Nederland in sommige gevallen.

Ook wees Voorhoeve al in 1981 op de gevolgen voor kleinere landen van wat hij noemde (ik citeer): ‘de relatieve achteruitgang van de Amerikaans positie in de wereld.’ Het verschil tussen de middelgrote mogendheden en de kleinere landen in het verwoeste Europa deed aanvankelijk minder terzake omdat alle landen door het bloeiende en machtige Amerika werden overschaduwd. Maar door het herstel in West-Europa kwamen onderlinge verschillen tussen de Europese bondgenoten van de Verenigde Staten duidelijker aan het licht. Ook die laatste tendens heeft doorgezet, al zijn de Verenigde Staten inmiddels wel de enig overgebleven supermacht. Het is nu eerder het wegvallen van de Sovjetdreiging dat middelgrote landen als Frankrijk en Engeland relatief meer soortelijk gewicht geeft, en voor Duitsland is natuurlijk vooral de hereniging een factor die het gewicht van dit land ook in absolute zin heeft vermeerderd.

Doelmatiger en slagvaardiger Unie

Het lijkt mij om een veelheid van redenen duidelijk dat wij in Benelux-verband niet de illusie moeten koesteren dat onze drie landen zelfs bij nauwere politieke samenwerking weer evenveel invloed in de EU zullen kunnen verwerven als het geval was in de Gemeenschap van de Zes. Maar dat is geen reden om niet gezamenlijk op te trekken in die gevallen waarin na zorgvuldige analyse is gebleken dat de belangen grotendeels parallel lopen.

Nederland heeft, zoals ik al zei, altijd gestreefd naar bescherming van de stem van de kleine lidstaten in de besluitvorming. Maar wij willen óók een doelmatiger en slagvaardiger Unie. Het probleem is dat bij verdere uitbreiding van de Unie het geldende regime van besluitvorming, dat de belangen van de kleine lidstaten waarborgt, niet meer effectief kan functioneren. De slagvaardigheid van de Unie raakt volledig zoek bij extrapolatie van het aantal stemmen per lidstaat in de Raad van Ministers, van het aantal Commissarissen en van het aantal leden van het Europees Parlement. Voor dit probleem moet dringend een oplossing worden gevonden, die zowel de belangen van de kleine lidstaten als van een doelmatige besluitvorming in het oog houdt. Het is duidelijk dat de Benelux-landen hierbij hun krachten en hun vernuft kunnen bundelen, zo mogelijk samen met de Scandinavische lidstaten, die een grote expertise hebben op het terrein van democratisch en transparant bestuur.

De Benelux-landen willen alle drie ‘verder’ met Europa. Moeten wij ons laten afremmen door anderen die niet sneller kunnen of willen? Met betrekking tot de derde fase van de EMU is al gekozen voor een meer-snelhedenbeleid. Het lijkt een reële mogelijkheid dat de drie landen tegelijk zullen kunnen toetreden. Ook in de diverse proefballonnen die sedert de zomer van vorig jaar zijn opgelaten met betrekking tot kern- of kopgroepen (Lamers/Schaüble, Balladur) figureren de drie landen onveranderlijk als deel van zo'n groep.

Nederland is niet principieel tegen het concept van kopgroepen, mits ze langs dezelfde as in dezelfde richting bewegen. De Benelux is vanouds binnen de Europese integratie een kopgroep ‘avant la lettre’.

In goed overleg kunnen deze drie landen samen met de Frans-Duitse motor richting en vaart geven aan Europa. Laten we in aanloop naar de IGC samenwerken zoveel als mogelijk is, zowel in het belang van onze landen als van de Unie als geheel.