Neerlandia. Jaargang 97

[p. 131]

Twee steden
Antwerpen in Amsterdam

Naar aanleiding van het feit dat Antwerpen culturele hoofdstad van Europa is geworden, schreef Haye Thomas in de Haagsche Courant een instructief artikel over de banden tussen Antwerpen en Amsterdam, waaraan wij het volgende ontlenen: Het begin van de relaties ligt omstreeks 10 juli 1584, toen Willem de Zwijger, oftewel de Prins van Oranje, door Balthazar Gerards in Delft werd doodgeschoten. Het wegvallen van de grote voorvechter voor de eenheid van de Nederlanden en leider van het verzet tegen Filips II, koning van Spanje, was een grote klap. En daarom koren op de molen van de Hertog van Parma: Alexander Farnese, die als landvoogd van de Spaanse koning de opdracht had het verzet in de rebellerende Nederlanden te breken. Ruim een jaar na de dood van Willem de Zwijger trokken de Spanjaarden na een maandenlange belegering Antwerpen binnen en heroverden zij het belangrijke economische centrum en tegelijk de meest protestantse stad van de 16de-eeuwse Nederlanden.

Toen op 20 augustus 1585 de burgemeester van Antwerpen en maker van ons volkslied, Marnix van St. Aldegonde, het capitulatieverdrag ondertekende en als gevolg van de Spaanse inname de Scheldemond werd afgesloten, vond er een ware uittocht plaats. Vele tienduizenden verlieten de stad tot de bevolking tot zo'n 42.000 terugliep.

Het betekende een enorm verlies voor Antwerpen. Kooplieden, ambachtslui, geleerden en kunstenaars trokken weg. En met hen verhuisde ook een enorm kapitaal, niet alleen wat geld betreft. De migratie van kennis en vaardigheden was minstens zo belangrijk.

De commerciële en financiële technieken van Antwerpen verspreidden zich over het hele westen van Europa. Maar vooral over de noordelijke Nederlanden. Met als gevolg spoedig tal van bloeiende activiteiten op het gebied van zijdenijverheid, lakenweverijen, glasblazerijen en de zogenaamde plateelbakkerij, waaraan het wereldberoemde Delfts blauw zijn ontstaan dankte. Amsterdam, dat vooral de Antwerpse koopmansgeest overnam, profiteerde het meest en sleepte als grootste exclusiviteit ook nog de wereldvermaarde diamantnijverheid in de wacht, omdat de meeste Antwerpse diamantbewerkers zich er kwamen vestigen. En tot de dag van vandaag zijn er overal sporen van Vlaamse aanwezigheid, die van Antwerpen in het bijzonder, terug te vinden in het straatbeeld van de hoofdstedelijke binnenstad.

Zo weet men precies waar Pieter Plaetevoet, oftewel dominee Plancius, uit Dranouter bij leper, niet alleen zijn preken maar ook zijn nautische lessen heeft afgestoken. Want in Amsterdam heeft dominee Plancius aan de wieg gestaan van een hele nieuwe generatie

Amsterdam, Schreierstoren

[p. 132]

Amsterdamse zeevaarders die de wereldzeeën bevoeren en tal van nieuwe doorvaartroutes ontdekten.

Een spectaculaire uitbreiding van de mogelijkheden, sinds de dagen dat de Amsterdamse zeevaart voornamelijk bestond uit de ‘Ommelandvaarders’ op de Oostzee. Frans Hals kwam uit Antwerpen als Nederlands tweede schilder en werd de enige Vlaamse schilder wiens beeltenis een Nederlands bankbiljet sierde. Via het zuiden kreeg Amsterdam ook de dichter Vondel. Want diens vader was een Antwerpse hoedenmaker, die eerst naar Keulen verhuisde, waar zijn zoon Joost in 1587 werd geboren, maar vervolgens naar Amsterdam trok, waar pa Vondel zich ontwikkelde tot een redelijk succesvolle zijdehandelaar.

Ook de dichtende en schrijvende zoon Joost was voor zijn inkomsten voornamelijk aangewezen op de zijdehandel. Maar toen daar later door familieproblemen de klad in kwam, was de oude dichter wel gedwongen om van zijn 71ste tot zijn 81ste levensjaar als boekhouder en suppoost voor een schamel loontje te werken bij de Bank van Lening op de hoek van de Oudezijds Voorburgwal en de Enge Lombardsteeg. Dit fraaie historische complex, met een mengeling van gothische architectuur en barokke elementen, is onlangs grondig gerenoveerd en bergt onder meer een borstbeeld van Joost van den Vondel.

Bloeiperiode

Deze buurt, vooral de Nes, heeft in de loop der jaren trouwens vele Antwerpse migranten gehuisvest. Vooral nadat bij de eerste grote trek naar het noorden de beschikbare woonruimte in de Warmoesstraat en aan de Dam en het Damrak door de snelle bevolkingstoename, niet alleen uiterst zeldzaam maar tegelijk ook onbetaalbaar was geworden. Dat werd het begin van een grote bloeiperiode voor de nabijgelegen Nes, waar vooral twee Antwerpenaren en een geboren en getogen Amsterdammer met een groot gevoel voor de stijl en levensvreugde van de typische zuiderlingen hun stempel drukten.

GERBRAND ADRIAENSZ. BREDERO de meest volkse van onze grote renaissance dichters. Hij voerde de lijfspreuk 'T KAN VERKEEREN.

De Amsterdammer was Gerbrand Adriaansz. Bredero, schrijver van onder meer toneelstukken als ‘Moortje’ en de ‘Spaanse Brabander’. De Nes met in de onmiddellijke omgeving de Amsterdamse en Vlaamse Rederijkers gold als het grote toneelcentrum. En Bredero hoefde niet ver te zoeken naar het typisch Antwerpse dialect en de creatie van zijn ‘Spaanse Brabander, de jonker Jeronimo Rodrigo, afkomstig van 't Dorrep van Hoboken, daar bij Antwerpen heen’.

Bredero gebruikte de verfijnde en superieure jonker als een doeltreffend wapen tegen de opkomende vreemdelingenhaat in Amsterdam. Want hij liet Jeronimo uitgebreid aan het woord over de pracht en praal van Antwerpen, gekoppeld aan ietwat laatdunkende opmerkingen over enkele eenvoudige Amsterdammers. In een taal die doorspekt was met Antwerpse woorden en uitdrukkingen. Bredero als toneelschrijver. Bredero als kunstschilder met als leermeester de Antwerpenaar Francisco Badens, die in de Kalverstraat woonde. Bredero ook als schermer en daar moet niet te gering over gedacht worden. Want in de Kleine Vleeshal aan het pleintje aan de Nes trad hij toe tot de exclusieve schermclub van de Antwerpse medicus, schilder, architect en schermmeester Gerard Thibaut. Voor de man die onder meer de Oranje-prinsen Maurits en Frederik Hendrik in de schermkunst bekwaamde, dichtte Bredero: ‘Ghy waerttet die de kunst uyt wijd gelegen landen in uwe harsens draecht en bracht in onse handen’.

Handelsimperium

Wat moet de Amsterdamse Nes in die tijd een spannende straat zijn geweest. Want tegenover de uiterst veelzijdige Bredero woonde ook de koopman bij uitnemendheid, de Antwerpenaar Dirk van Os, die eveneens graag met de degen zwaaide. Bij zijn huis in de Nes, dat ‘de Witte Gecroonde Lelie’ heette, bouwde hij een groot Amsterdams handelsimperium op, dat schepen uitzond naar onder meer Rusland, Portugal, Venetië en Indië.

Van Os werd zelfs een pionier in het openen van nieuwe markten in Noord-Rusland en Azië. En speelde een sleutelrol in het voorspel dat voorafging aan de oprichting van de wereldberoemde Verenigde Oost-Indische Compagnie. Dirk van Os was bovendien als een van

[p. 133]

de initiatiefnemers ten nauwste betrokken bij de drooglegging van de Beemster, de grote polder ten noorden van Amsterdam. Daarvoor werd hij door Vondel geëerd in een speciaal gedicht. En het lag voor de hand dat hij na zijn dood in 1615 in de kerk van de Beemster, die al voor een groot deel was veranderd in vruchtbare poldergrond, werd begraven.

Misschien wel de allerrijkste man van de Nes was de Antwerpenaar Jan van Baerle, die net als Van Os een groot handelscentrum bouwde. Hij had de reputatie van een gewiekst en slagvaardig koopman. Maar het streelde nog veel meer zijn ijdelheid als men hem prees om het indrukwekkend mooie uiterlijk van zijn dochters. Wie met zijn dochters wilde trouwen moest wel van zeer goeden huize komen.

Constantijn Huygens slaagde er in het hart te winnen van docher Suzanna en kreeg de toestemming van vader Van Baerle. Datzelfde lukte ook Samuel Becker, de rijke Antwerpenaar die Jacobina veroverde. Al leidde dit huwelijk tot incidenten toen vader Van Baerle in de oude kerk bij de gereformeerde kerkeraad van Amsterdam op het matje werd geroepen. Hij kreeg ernstige verwijten te horen omdat er ter gelegenheid van het huwelijk van zijn dochter door feestgangers in de Nes luidruchtig was gezongen en gedanst. En dat was toch niet iets wat met zijn bijzondere reputatie als stadsnotabel te rijmen viel.

Dit zijn maar enkele voorbeelden van Antwerpse invloed en betrokkenheid bij de groeiende opkomst van Amsterdam. Die betrokkenheid is gebleven. Want tot veel later is er nog sprake van een geregelde trek van Antwerpenaren naar Amsterdam. De laatste in het begin van de Eerste Wereldoorlog, toen tienduizenden Antwerpenaren over de grens van het neutrale Nederland vluchtten. En een grote groep traditiegetrouw zijn heil en toevlucht wilde zoeken in de ‘meest Vlaamse stad van het noorden’.

pk