Neerlandia. Jaargang 97

[p. 56]

‘De tijd leek rijp om mijn nieuwsgierigheid naar dat land eens te bevredigen.....’
Nederlands in Wes-Kaapland
door Suzan KLAVER

Nu de culturele boycot van Zuid-Afrika is opgeheven komen contacten met dat land weer langzaam op gang. Nederlandse universiteiten zijn over het algemeen nog wat voorzichtig met het aangaan van banden met Zuidafrikaanse universiteiten, zodat het nog wel even zal duren voor de officiële betrekkingen een feit zijn. Maar via het informele circuit hoort de uitwisseling van docenten en studenten al weer enige tijd tot de mogelijkheden. Zo kan het tegenwoordig gebeuren dat je als studente Nederlands uitgenodigd wordt om een stage te komen lopen in Kaapstad.

Ruim een jaar geleden kwam ik in Utrecht in contact met het hoofd van het departement Nederlands aan de Universiteit van Wes-Kaapland. Het was december 1991: Mandela was vrij, de onderhandelingen over een democratisch Zuid-Afrika kwamen op gang en binnen het jaar werden verkiezingen verwacht. De tijd leek rijp om mijn nieuwsgierigheid naar dat land eens te bevredigen. Ik had vooral belangstelling voor de Universiteit van Wes-Kaapland (UWK), waar ik veel over gehoord had.

Drie universiteiten

In de buurt van Kaapstad liggen drie universiteiten, ieder met eigen geschiedenis en sfeer. De Universiteit van Kaapstad (UCT) ligt in Kaapstad zelf. Ze is van oorsprong Brits, heeft een progressief-liberaal imago en is de oudste universiteit van het land. De oude gebouwen zijn schitterend gelegen, tegen de Tafelberg aan en met een wijds uitzicht over de Kaapse vlakte.

Zo'n veertig kilometer verderop ligt het stadje Stellenbosch. Dit was de eerste nederzetting die door de Hollandse kolonisten gesticht werd toen zij vanuit Kaapstad met ossenwagens en al moeizaam het land in waren getrokken. De universiteit van Stellenbosch is dan ook van oorsprong een ‘Afrikaner’-universiteit en veel kopstukken uit de Afrikaanse politiek of wetenschap blijken hier gestudeerd te hebben.

Tussen die twee plaatsen in ligt UWK, van oorsprong een universiteit voor ‘niet-blanken’, die de naam heeft progressief en fel tegen apartheid te zijn. Wanneer je de kans krijgt daar op bezoek te gaan grijp je die natuurlijk met beide handen aan. Tegen de tijd dat het jubelend optimisme over de toekomst van Zuid-Afrika in uitzichtloosheid was omgeslagen had ik mijn vliegreis al geboekt en mijn huis verhuurd en dus ging ik op weg, hoewel met enige angst in het hart. Want hoe wijdverbreid was dat geweld nou eigenlijk, en hoe zou ik ontvangen worden op een militante ‘zwarte’ universiteit? Ik hoorde en las over gewelddadige berovingen in de grote steden, taxioorlog in Kaapstad en bezettingen en onderwijsboycots op UWK. Ik hoopte dat ik het er levend af zou brengen. Gelukkig viel de werkelijkheid erg mee.

De universiteit van Wes-Kaapland

De Universiteit van Wes-Kaapland is een nog tamelijk jonge universiteit. Ze werd opgericht onder Verwoerd, in de periode dat apartheid op zijn hoogtepunt was en het beleid er doelbewust op gericht was alle niet-blanken ‘op te leiden tot bedienden’. UWK begon als een ‘bush-college’, een onderwijsinstituut voor zgn. kleurlingen dat letterlijk ‘in de bush’ werd gebouwd, ver van de stad en de blanke gebieden af. Tegenwoordig ligt het universiteitsterrein nog steeds tamelijk geïsoleerd, omringd door industrieterrein en een stukje beschermd natuurgebied waar nooit een mens te bekennen is. Komend vanuit Kaapstad is het een hele onderneming de universiteit te bereiken: per trein langs steeds armoediger wordende townships (‘gevaarlijke lijn hoor, vooral niet derde klas reizen, dan wordt je beroofd’), per minibus (‘niet doen hoor, de bestuurders hebben vaak geen rijbewijs en er gebeuren vreselijk ongelukken’) of per bus. Dat laatste kost, inclusief overstappen, met een beetje pech al snel zo'n anderhalf uur.

Maar eenmaal aangekomen blijkt de reis alleszins de moeite waard. De sfeer is gemoedelijk, ondanks de affiches met felle aanklachten tegen De Klerk of oproepen tot marsen en protestmeetings. De docenten zijn vriendelijk en gastvrij, de studenten soms zo timide dat het moeilijk is een gesprek te voeren. Een vreemd contrast met het strijdbare, progressieve image van de universiteit! Ook de onderwijsvoorzieningen vallen na alle onheilspellende verhalen erg mee. Er is een mooie grote bibliotheek met een flinke verzameling Nederlandse boeken. De collectie is weliswaar kleiner dan die in Stellenbosch, maar bijvoorbeeld vele malen groter dan wat er in de Utrechtse universiteitsbibliotheek aan Afrikaanse boeken staat. Het is overigens sowieso opvallend dat de aandacht in Zuid-Afrika voor Nederland zoveel groter is dan die voor het Afrikaans in Nederland.

De vakgroep Nederlands

Het departement Nederlands is maar klein en bestaat uit ongeveer vijftien à twintig studenten, verdeeld over drie studiejaren. Hoewel het aantal Afrikaanssprekenden groot is - de afdeling Afrikaans is met zo'n 1500 studenten zelfs een van de grootste in het land - kiest toch maar een klein percentage daarvan voor het sterk aan het Afrikaans verwante Nederlands. Het Nederlands heeft hier nog steeds een wat moeilijke positie. In de periode van apartheid was de blik gericht op het westen, op Europa en Amerika.

[p. 57]

Onder de zwarte bevolking ontstond de behoefte om ook de onder tafel geveegde ‘Afrika’-elementen hun rechtmatige plaats te geven. Op UWK groeide de belangstelling voor de ‘Afrika’-component van het Afrikaans, terwijl de interesse voor westerse talen als Frans, Duits en Nederlands de laatste jaren is teruggelopen.

Behalve politieke redenen zijn er ook praktische overwegingen om geen Nederlands te kiezen. De instortende economie dwingt studenten tot een pragmatische studiekeuze, omdat van enige financiële ondersteuning bij werkloosheid in Zuid-Afrika geen sprake is. Voor veel studenten van UWK, die meestal niet op bemiddelde ouders kunnen terugvallen, is dit een belangrijk argument om voor een vak met toekomst te kiezen. Een aantal studeert daarom bijvoorbeeld voor een zogenaamd ‘Hoër Onderwysdiploma’, waarmee ze later een behoorlijke kans op een baan in het onderwijs hebben. De financiën spelen ook op een andere manier een rol in de studiekeuze, omdat voor het krijgen van een studiebeurs voorwaarden worden gesteld aan de vakkenkeuze. Nederlands bijvoorbeeld is geen beursvak en kan daarom alleen gekozen worden in combinatie met andere, wel gesubsidieerde vakken. De positie van het Nederlands op UWK is misschien een beetje te vergelijken met die van het Fries hier: een enkeling studeert dat uit hobbyisme erbij, maar voor je toekomst doe je iets anders.

Alles bij elkaar waren het dus maar kleine klasjes waaraan ik les mocht geven, groepjes variërend van acht tot soms maar twee studenten. Behalve het geven van een aantal lessen proza en poëzie was mijn voornaamste taak studenten te helpen het Nederlands actief onder de knie te krijgen.

Verhouding Afrikaans-Nederlands

Hoewel Afrikaans en Nederlands nog tamelijk dicht bij elkaar liggen betekent dat niet dat je als Nederlander direct Afrikaans kunt spreken, of andersom. Integendeel zelfs. Lezen en verstaan is geen probleem meer wanneer je je idioom met een paar vreemde woorden en uitdrukkingen hebt uitgebreid. Maar de andere taal foutloos spreken of schrijven is toch even wat anders. Juist omdat de talen zo verwant zijn is de kans op fouten groot: uitdrukkingen zijn net een beetje anders dan je denkt, woorden hebben subtiele betekenisveranderingen ondergaan en grammaticale constructies moeten toch echt geleerd worden. Hoe vertel je bijvoorbeeld over iets dat in het verleden is gebeurd, in een taal die geen verleden tijd kent?

Voor Afrikaanssprekenden die Nederlands leren zijn er een paar specifieke moeilijkheden. Lidwoorden zijn natuurlijk een probleem, want het Afrikaans kent alleen maar ‘die’. De keuze van ‘de’ of ‘het’ heeft bovendien consequenties voor aanwijzende, betrekkelijke of onbepaalde voornaamwoorden (‘de vrouw die ik zag, het kind dat ik hoorde’, en ‘iedere man en elk kind’). Nederlandse werkwoorden zijn lastig, want soms sterk of volkomen onregelmatig en in ieder geval met drie verschillende vormen per tijd. Vergelijk dat maar eens met ‘ek is - jy is - hy is - ons is - julle is - hulle is’! En waarom is het ‘ik heb (het) vergeten’ maar ‘ik ben gezakt’? Natuurlijk heeft iedereen die een vreemde taal wil leren dit soort problemen, maar juist omdat het Nederlands en het Afrikaans zo op elkaar lijken denk je steeds opnieuw dat je het wel op je gevoel kan doen. En zo raken Nederlands bedoelde teksten verstopt met Afrikaanse woorden en uitdrukkingen...

Je moet er geweest zijn

Een onderwijsstage in een vreemd land is vooral leuk omdat je zelf veel opsteekt. Het is voor Nederlanders vaak moeilijk om helemaal door te dringen in Afrikaanse literatuur. Wanneer je in het land geweest bent kun je je ineens wat voorstellen bij de beschreven landschappen, situaties of maatschappelijke verhoudingen en alleen daarom al is het de moeite waard om zelf te gaan kijken. Het is echter wel een groot verschil wáár je gaat kijken: in een (blanke) suburb of in een (zwart) township, op Stellenbosch of op UWK? Je kunt nog steeds een bezoek aan Zuid-Afrika brengen en terugkomen met de overtuiging dat de armoede onder de zwarte bevolking wel meevalt. De dagelijks aangroeiende sloppenwijken staan niet op de kaart en pas wanneer je door zo'n provisorisch woongebied heen rijdt - op weg naar een gelukkig iets beter behuisde bekende bijvoorbeeld - dringt de omvang van de massale ellende tot je door.

Het grote onderscheid in welvaart heeft ook zijn invloed op het onderwijs. Hoewel het aantal zwarte en gekleurde studenten op traditioneel blanke universiteiten stijgt (op UCT bijvoorbeeld van 5% in 1970 naar 30% in 1991) en je tegenwoordig ook op Stellenbosch een ANC-pamfletje in je handen gedrukt kan krijgen, zijn de verschillen in sfeer nog steeds groot. Met het opheffen van discriminerende wetten of de installatie van een multiraciale regering zijn de enorme tegenstellingen nog lang niet opgelost. Het is daarom te hopen dat ook de niet-blanke sprekers van het Afrikaans - die in aantal de blanken zelfs overtreffen - niet vergeten worden wanneer er vanuit Nederland opnieuw contacten worden gelegd met Zuid-Afrika. Een bezoek aan de Universiteit van Wes-Kaapland kan ik in elk geval iedereen aanbevelen.

Suzan Klaver studeert Nederlandse taal en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht. In het kader van haar studie liep zij stage aan de Universiteit van Wes-Kaapland bij de vakgroep Nederlands. Zij gaf o.a. les in proza, poëzie en taalvaardigheid Nederlands.