Neerlandia. Jaargang 97

[p. 10]

Beiaards
De zingende taal der Lage Landen
door Freek van Wel

‘Klok en klepel’ luidt de naam van het tijdschrift van de Nederlandse klokkenspelvereniging. Een klein tijdschrift vol interessante gegevens over carillons, over beiaardiers en over de muziek die ze uitvoeren en/of schrijven. Zowel vereniging als blad verdienen dit jaar bijzondere belangstelling. De Nederlandse beiaardier staat in dienst van het enige in de Nederlanden ontwikkelde muziekinstrument, het klokkenspel. Dit meest omvangrijke van alle muziekinstrumenten, aanvankelijk alleen in torens gebouwd, dient nu al meer dan 400 jaar tot vermaak van de burgerij, is een versierende toevoeging aan het gemeenschapsleven, maar daarnaast dient het de kunst van het echte muziekmaken, waarbij het een eigen gezongen taal hanteert. Zo lang het carillon bestaat, hebben componisten er muziek voor geschreven.

Tot de boeken in mijn boekenkast, waar ik met veel plezier naar grijp, behoort een in 1950 in de Heemschutserie van Allert de Lange verschenen boek van Ferdinand Timmermans ‘Luidklokken en beiaardiers’. Timmermans was niet alleen een knap beiaardier, hij was tevens een voortreffelijk verteller.

In de tijd dat hij eraan werkte, was men bezig te inventariseren wat de tweede wereldoorlog ons aan speelklokken had nagelaten.

Vernieuwingen

Gelukkig staat de tijd niet stil. In de daarna volgende periode nam de welvaart sterk toe en ontwikkelde zich op het terrein van de akoestiek en de bouwtechniek zoveel nieuws, dat de gegevens van Timmermans dringend aanvulling behoeven. Er is in deze naoorlogsjaren lustig gerestaureerd en gebouwd. De belangstelling uit het buitenland overtreft onze nationale. Een enkele regel daarover ontleen ik aan een artikel van Loek Boogert uit het bovengenoemde tijdschrift:

‘In ruim anderhalve eeuw zijn in de Verenigde Staten en Canada ongeveer even veel beiaarden opgericht als in Nederland in 400 jaar. Vaak zijn ze totstandgekomen als “memorial” en veelal bevinden ze zich op de campus van een universiteit’.

Wat die vernieuwingen betreft, de componenten zijn nog wel gelijk, maar door het beschikbaar komen van electronische meetapparatuur is bijvoorbeeld het stemmen van een klok veel eenvoudiger geworden. Hebben oude carillons een draagconstructie van hout, nieuwe carillons hebben een draagconstructie van roestvrijstaal.

De speeltrommel, die ieder uur zijn wijsjes afspeelt, ontvangt zijn aanwijzingen steeds vaker via de computer.

Deze technische ontwikkelingen zijn in feite al voor de tweede wereldoorlog ingeluid door het baanbrekende onderzoekwerk van de Vlaming Jef Deneyn, de stichter van de school voor beiaardiers te Mechelen. Veel van zijn ideeën zijn alweer verouderd als gevolg van nieuwe onderzoeksresultaten, maar het was Deneyn, die van huis uit ingenieur was, die de weg naar verbetering heeft aangegeven. En nog is het einde niet in zicht. Met name het stokkenklavier - een beiaard heeft geen toetsen maar stokken - is momenteel voorwerp van onderzoek.

Het bespelen van het stokkenklavier is zwaar. Vroeger was het beiaardiersschap dan ook alleen een mannenzaak. Tegenwoordig zijn er ook vrouwelijke beiaardiers, zoals bijvoorbeeld in Den Haag en Scheveningen, waar de carillons sedert 1976 bespeeld worden door Heleen van der Weel. Het zoeken naar een overbrenging die een stokkenklavier zo gemakkelijk te bespelen maakt als een piano, is in volle gang. In 1990 was de Nederlandse Klokkenspelvereniging gastvrouw voor een in Zutphen gehouden congres van de wereldorganisatie van beiaardiers.

Boek

Geruime tijd tevoren had de voorzitter van de Klokkenspelvereniging Loek Boogert samen met André Lehr, directeur onder meer van het Nationaal Beiaard Museum te Asten en Jacques Maassen, directeur van de Nederlandse Beiaardiersschool te Amersfoort overlegd hoe een samenvatting van al deze nieuwe technische verworvenheden zou kunnen samengebracht worden in een handzame uitgave. Wel bestond er al een klein aantal tamelijk recente boeken en was de uitgaaf ‘Zingende torens’ (van Rinus de Jong, André Lehr en Romke de Waard) in revisie, voor de vele buitenlandse deskundigen was een overzicht in een meer toegankelijke taal dan het Nederlands gewenst. Dit werk nu werd tijdens dit congres aangekondigd. Vermeldenswaard is tevens, dat de heer Loek Boogert, voorzitter van de Nederlandse vereniging en redacteur van ‘Klok en klepel’ benoemd werd tot voorzitter van de internationale organisatie van klokkenspelers.

In maart 1992 was het werk voltooid en werd het rondgezonden aan de intekenaren. Sedertdien is het te verkrijgen voor de prijs van f 60,- bij het Nationaal Beiaard Museum te Asten.

Het werd een boekwerk van kloek formaat, rijk geïllustreerd, 246 pagina's dik. Een boek met voor elck wat wils. Het geeft een beeld van de liefde voor het klokkenspel en het enthousiasme, waarmee men zich wijdt aan spel, aan onderzoek. Het is ook een boek dat de lezer brengt tot de vraag: wanneer was het de laatste keer dat ik ben gaan luisteren naar een

[p. 11]

Foto Hendriksen-Valk

Ida Gerhardt
Het carillon

Ik zag de mensen in de straten,
hun armoe en hun grauw gezicht, -
toen streek er over de gelaten
een luisteren, een vleug van licht.

Want boven in de klokketoren
na 't donker-bronzen urenslaan
ving, over heel de stad te horen,
de beiaardier te spelen aan.

Valerius: - een statig zingen
waarin de zware klok bewoog,
doorstrooid van lichter sprankelingen,
‘Wij slaan het oog tot u omhoog.’

En één tussen de naamloos velen,
gedrongen aan de huizenkant
stond ik te luist'ren naar dit spelen
dat zong van mijn geschonden land.

Dit sprakeloze samenkomen
en Hollands licht over de stad -
Nooit heb ik wat ons werd ontnomen
zo bitter, bitter liefgehad.

Oorlogsjaar 1941

(Uit: Verzamelde Gedichten Athenaeum - Polak en Van Gennep Amsterdam, 1980)

carillonconcert. Een echt concert. Dit overkwam mijn vrouw en mij na lezing. We zijn toen op een zomeravond naar Delft getrokken en hebben daar een concert bijgewoond van het carillon van de Nieuwe Kerk. De terrassen zaten vol luisterenden. We hoorden het zingen van de klokken in de eigen taal der Lage Landen. Delft was mij die avond bijzonder lief.

Inhoud van het boek

De geschiedenis van de Nederlandse carilloncultuur over zeven eeuwen (Boogert); Carillonkunst, een algemeen overzicht van de ontwikkeling sedert 1945 (Romke de Waard); Instelling, waaronder de Vereniging, de Nederlandse school voor beiaardiers en het Nationaal Beiaard Museum (Boogert, Enkelaar en Lehr); restauratie van historische carillons (Lehr); muziek en speelwijze, over Nederlandse componisten, -composities en uitgaven (Maassen); Speelwerken, automatische carillons en hun muziek (Maassen); Akoestisch onderzoek (Lehr); Torens en carillons een overzicht van de na 1945 gebouwde carillons in torens (Abbenes en Van Wely); Een klokkenatlas, onderzoek en catalogisering van luidklokken en carillonklokken (Truyen) 'Pealing bells' (Augustus) Export, Nederlandse klokken en carillons in het buitenland (Lehr en Maassen); Publicaties over de campagnologie (Meilink-Hoedemaker); een vergelijkend overzicht 1945 - heden van carillons in Nederland (Truyen).

45 Years of Dutch Carillons; 1945 - 1990;

Editors: Loek Boogert, André Lehr, Jacques Maassen.

Uitgave van de Nederlandse Klokkenspelvereniging, ter gelegenheid van het Wereldcongres van beiaardiers te Zutphen in 1990.

Verkrijgbaar bij het Nationaal Beiaard Museum, Ostadestraat 23, 5721 WC Asten. Telefoon: 0 4936 - 91865. Prijs f 60,-.